Hannah Arendt, në vitin 1956 do ta quante procesin gjyqësor për dënimin e Sokratit, si “momenti kulmor i konfliktit midis politikës dhe filozofisë”. Për shkak të atij dënimi, si dhe falë dialogëve ku Platoni ia ka përjetësuar figurën filozofit të madh, Sokrati ka hyrë në histori si martiri i filozofisë, si kampioni i mendimit të lirë, si viktima e pafajshme e intolerancës.
Apologjia e Sokratit është një nga monumentet më të lartë të mendimit filozofik. Është dëshmi e reagimit të shoqërisë ndaj vesit dhe padrejtësive.
Ngjarjet e zhvilluara në Athinë janë rrëfyer me penelata brilante nga një tjetër dishepull i madh i Sokratit, Platoni.
Sokrati vdiq në burg, i detyruar të pinte kukutën, pas procesit ku u dënua me vdekje nga një gjykatë e përbërë prej 501 gjyqtarësh, nga të cilët 280 votuan për dënimin e tij me vdekje, ndërsa 221 të tjerët, pra pakica, votuan që t’i falej jeta.
***
Në tregimet pas vdekjes së tij dëshmonin se Sokrati kishte patur një pamje të shëmtuar dhe se nuk kujdesej fare për vehten, endej gjithë ditën rrugëve të Athinës, i ndjekur nga ithtarët e rritur dhe nga të rinjtë, që donin ta dëgjonin me ëndje të madhe plakun magjepsës.
Sipas fjalëve të Alcibeiades në “Dialogjet” e Platonit, “Sokrati fshihte në vetvete shpirtin më të bukur dhe moralin më të pastër”.
Menoni kujtonte në shkrimet e tij se “një ditë, teksa po dëgjonte Sokratin që fliste, i kish thënë Platonit: Duke e dëgjuar m’u duk se u drogova, aq shumë më magjepsi…”.
Sokrati kishte një sharm të jashtëzakonshëm. Ai ishte një lloj shamani i ditëve tona. A nuk thoshte vetë Sokrati se “shëronte shpirtrat e njerëzve nga dhimbjet”? A nuk thoshte Fedhoni se “Sokrati na shëroi”?
Ksenofoni shkruante se “Sokrati shëtiste dhe shkonte gjimnazeve, apo në vende ku kishte shumë njerëz. E gjeje në Agora dhe qëndronte në të njëjtin vend, që njerëzit ta dëgjonin. Rrallë pranonte të shkonte nëpër banketet e fisnikëve athinas. Lexonte shumë, por gjatë viteve të fundit të jetës u pasionua pas meditimeve dhe filozofimeve për njeriun, botën dhe shoqërinë”.
Platoni dhe Ksenofoni, në shkrimet e tyre pohojnë se Sokrati ishte i varfër, pasi edhepse u jepte mësime të rinjve, ai nuk u merrte para. Ai nuk i dëshironte paratë dhe kamjen, madje marrjen e parave nga të tjerët e quante një lloj prostitucioni dhe nuk dëshironte të paguhej për ligjërimet e tij. Në të kundërt, kishte dëshirë t’i dëgjonte të tjerët e atëherë fillonin refleksionet e tij mbi thelbin e bashkëbisedimit.
Një nga periudhat që la gjurmë të thella në jetën e tij ishte koha kur shkoi të luftonte krahas ushtrisë athinase në luftën e Peloponezit kundër Spartës, ku provoi urinë, të ftohtit dhe egërsinë e luftës, në të cilën shfaqi kurajo, durim dhe trimëri të rrallë, madje në dy raste të ndryshme u shpëtoi jetën dy miqve të tij.
Një herë “oligarkët”, siç i quante ai, i kërkuan që bashkë me katër të tjerë të shkonte dhe të vrisnin dikë pa e gjykuar më parë. Kur shkuan dhe e morën për ta vrarë të gjorin, Sokrati nuk pranoi ta vriste, me arsyetimin se nuk mund të vritej një njeri pa e ditur fajin që ka bërë?!
Vit pas viti, duke studiuar shoqërinë athinase, duke vëzhguar jetën e njerëzve dhe dramat e tyre, Sokrati zbuloi fenomenet negative të kësaj shoqërie dhe jepte mendimet e tij sesi duheshin ndrequr punët.
“Ja pse kundër meje, – shprehej Sokrati, – u ngritën plot shpifje dhe fisnikët e qytetit më urrenin”. Ndërsa qytetarëve u predikonte: “Nuk mund ta jetoni siç duhet këtë jetë nëse nuk luftoni padrejtësinë në qytet”.
Sokrati i qortonte miqtë e tij Alcibeiden dhe Glaukon, të cilët pa u arsimuar mirë iu futën politikës për të bërë emër dhe për të fituar pushtet. Në fjalimet e tij për moralin dhe vendosjen e paqes sociale, Sokrati merrte si shëmbull Spartën dhe sistemin e saj qeverisës, të cilin kërkonte që ta vendosnin dhe athinasit.
Ai kurrë nuk botoi ndonjë vepër, pasi pasioni i tij ishte të meditonte, të deklaronte publikisht mendimet e tij, të ironizonte të metat, të bënte humor me hyjnitë dhe pushtetet e kohës. Filozofia e tij sintetizohej në oratorinë e tij, në idetë mbi shoqërinë dhe të ardhmen e saj, mbi demokracinë ende të brishtë e të papërsosur, mbi raportet e drejta që qytetari duhet të vendosë me pushtetin, me pasurinë publike dhe me pronën private, etj..
Nga ata që kanë shkruar për të kanë qenë së pari Platoni, një nxënës i flaktë që e adhuronte mjeshtrin e tij. Ishte Platoni ai që shkroi “Apologjinë e Sokratit”. Autorë të tjerë ishin Kritoni, për kohën e procesit gjyqësor dhe atë të burgut më pas, dhe Fedhoni, që shkroi për çastet e fundit të jetës.
***
Në vitin 399 para Krishtit, në gjyqin që zhvillohej kundër Sokratit, gjyqtarët Melotos, Anitos dhe Likon, fisnikë dhe njerëz të tjerë të pushtetit, e akuzuan filozofin rebel se “ndryshe nga të tjerët”, pra nga ata vetë, “ai nuk i njeh hyjnitë e qytetit, kërkon të fusë hyjni të reja dhe të korruptojë rininë. Madje ai është fajtor i madh, sepse ia ka arritur të korruptojë rininë dhe e ka detyruar që ajo të njohë, jo hyjnitë që ka pranuar dhe njeh shteti, por hyjni të tjera”.
Asokohe Athina kishte 30 vjet që ndodhej në krizë të thellë si pasojë e luftrave civile, sëmundjeve ngjitëse sikurse murtaja, keq-qeverisja dhe korrupsioni, çka kish shkaktuar zemërimin e qytetarëve të saj, ndaj dhe duhej gjetur doemos një fajtor, një shkaktar… për gjithë këtë rrënim dhe ky duhej dënuar. Por para akuzatorëve dhe gjyqtarëve, Sokrati nuk kërkoi të justifikohej dhe as që ta mëshironin!
“Një gjyqtar, – deklaroi Sokrati në apologjinë e tij, – nuk është në tribunën e gjyqit për ta përdorur ligjin që të favorizojë dikë, por që të vendosë drejtësinë. Ai është betuar, jo që të favorizojë ndokënd në sallën e gjyqit, por që të gjykojë sipas ligjeve”.
Kur dëgjoi vendimin e dënimit me vdekje, Sokrati jo vetëm që nuk kërkoi mëshirë, por deklaroi me kokën lart: “Më mirë të vdes me fjalët e mbrojtjes sime në gojë, sesa të kem faljen e këtyre njerëzve të ulët. Vdekja ime nuk do t’i japë fund ankthit tuaj, sepse të tjerë do ta vazhdojnë veprën time”.
***
Meqë ishte koha e pelegrinazheve dhe me qëllim që qyteti të mos njollosej nga krimet dhe ndëshkimet, atëherë u vendos që dënimet të zbatoheshin pas festave dhe aq më tepër që askush nuk duhej të ekzekutohej. Kështuqë Sokratin e mbyllën në qeli (në një guvë gëlqerore), për afro një muaj.
Sokrati kish vendosur të martirizohej dhe nuk e pranoi dënimin alternativ: syrgjynosjen larg vendlindjes: Athinës. Pranimi i syrgjynit do të kumtonte se ishte një frikacak dhe se i mohonte pohimet e tij publike.
Para tij, edhe filozofë dhe dijetarë të tjerë ishin çuar para gjyqit të qytetit dhe ishin dënuar: sikurse Anaksagori, Diagoras dhe sidomos Protagoras, që u dënua si “ateist”, dhe veprat e tij u hodhën të gjitha në zjarr.
Pas një muaji festimet mbaruan dhe ditëve të mbrame të Sokratit u erdhi fundi. Sokrati u tha miqve të tij, që kishin ardhur ta takonin: “Ja pra miq të shtrenjtë, erdhi çasti të ndahemi: ju për të jetuar dhe unë për të vdekur…”.
Paskëtaj takoi fëmijët dhe gruan, Ksanthipin, të cilës iu drejtua me fjalët: “Përse qan, ne të gjithë jemi të dënuar padrejtësisht! Do ishte mirë po të më kishin dënuar me të drejtë…”. Pastaj plot guxim piu helmin…
Kur Sokrati vdiq, athinasit u revoltuan. Ata i mbyllën portat e gjimnazeve dhe iu vërsulën gjithë zemërim akuzuesve të filozofit. Një kaos i vërtetë shpërtheu mbi qytet. Disa prej akuzatorëve, populli i detyroi që të merrnin përjetësisht udhën e mërgimit, kurse mjaft të tjerë me në krye Meletos-in, u dënuan me vdekje për krimet dhe poshtërsitë e tyre.
Miti i Sokratit do të vazhdonte për një kohë të gjatë në qytetërimet antike greke dhe romake, për t’u ringjallur gjatë Rilindjes italiane prej filozofëve Xhordano Bruno dhe Galileo Galilei.
***
Kur dëgjoi vendimin e gjykatësve Sokrati nuk tha asnjë fjalë. Dhe kur pak çaste më vonë e pyetën se cili nga dënimet i pëlqente më tepër, vdekja apo syrgjyni, ai tundi disa herë kokën dhe as që denjoi të përgjigjej. Por pasi gjykatësit u gajasën së qeshuri me heshtje-refuzimin e tij që atyre u dukej absurd, Sokrati u ngrit madhështor dhe mbajti plot pathos ligjëratën që ka hyrë në analet botërore të letrave e të kujtesës njerëzore si “Apologjia e Sokratit”, në të cilën ndër të tjera filozofi i madh theksoi: “Sa gjë e çuditshme, o qytetarë t’Athinës! Ne shohim perënditë, idetë, ëndrra, ngjarje të së kaluarës e të s’arthmes, por vetëm hundën tonë s’mund ta shohim mirë. Unë tani po e kuptoj si një e një që bëjnë dy, se me të vërtetë i ditur është ai njeri që do të mund të shohë hundën e tij… Pa hidhni një shikim nga përfaqësonjësit e akuzës! Janë të bukur e të veshur me të gjitha salltanetet. Janë persona që peshojnë shumë. Me gjithë kuptimin e fjalës janë patriotë me vulë. Shkurt, ata janë zotërinj të mëdhenj, që shkëlqejnë si diejt e demokracisë!… Por pa më shikoni edhe mua një herë! Jam i grisur, i shëmtuar, jam një qelbësirë me nam dhe njëkohësisht jam edhe “njeriu më i ditur nga të diturit!”… Ku të futem? Çau dhé të kallem… Po, edhe unë sikur t’isha në vendin tuaj, do ta kisha për turp të mos e dënoja veten edhe me vdekje, edhe me rrahje, dhe, që të them të vërtetën, do t’i quaja që të dyja këto, si vdekjen, ashtu edhe syrgjynin, një nder të math për veten time.
Pra, o qytetarë t’Athinës, ata kërkojnë që me zhdukjen time të mbrojnë moralin që po lëkundet në shpirtrat tuaj. Ata janë udhëheqësit e popullit, e po të mos ishin të pastër e të ndershëm, do t’ishin ata të pandehur, dhe unë akuzuesi.
Cili nuk verbohet para shkëlqimit të Anitit, fabrikantit të plotfuqishëm të lëkurave? Ç’gjeneral trimosh! E dërguan me tridhjetë gjemi për të shpëtuar qytetin Niokastrë, dhe ai u fsheh në një liman pranë kepit të Malasë, e qëndroi atje gjersa ra kështjella e ai e shpëtoi për bukuri lëkurën e vet. S’ke ç’i thua, zanati i tij prej lëkuraxhiu e ka bërë që të vlerësojë më tepër lëkurat sesa vdekjen “për të mirën e Atdheut”.
Çfarë t’u them më tepër për oratorin Likon? A keni parë gjer tani ndonjë orator që të jetë qind për qind demagog e mashtronjës? Unë vë bast që edhe ju për këtë arsye e keni bërë komandant ushtrie dhe i keni besuar mbrojtjen e Nafpaktit. Por ai, duke vepruar si patriot i kulluar ua shiti armiqve kështjellën në fjalë, për një cop argjendi. Dhe ashtu, siç e donte puna dhe u shkonte për shtat, ju i dhatë besë menjëherë kur mbrojti veten, duke thënë se s’mund të bënte asgjë kundër Fatit, të cilit i nënshtrohen edhe perënditë, në vend që të thoshte se s’mundi të bënte gjë kundër arit, që komandon edhe vet Fatin! Dhe tani ai shpëtimtar i lavdishëm dekreton ligje, që mbrojnë jetën, nderin dhe pronën e popullit, domethënë pronën e vet. Pra ai dekreton edhe ligje që dënojnë me vdekje tradhtarët, domethënë ata që janë të padenjë të nxjerrin në treg e të shesin Atdheun!
Në krahasim me ata, unë s’kam bërë gjë prej gjëje n’interes të Atdheut. As qytetin e Njokastrës nuk e kam tradhtuar, as kështjellën e Nafpaktit nuk ua kam shitur armiqve dhe as që kam bredhur gjatë bregut të lumit për të bërë qejf në misteret e Afërditës mashkullore.
Sa herë më keni ngarkuar me zor ndonjë ofiq, nuk kam vepruar simbas zakonit të komandantëve të tjerë, por sipas dëshirës së popullit. Një gjë të tillë e bënja ndoshta mbasi isha kokëngjeshur, ose për arsye se kam qenë njeri i drejtë. Merreni si të doni. Madje nuk mund t’ua fsheh se, para se të gjenit rastin të bëheshit të famshëm duke më dënuar mua me vdekje, për qime kam shpëtuar e nuk kam pësuar edhe në tri raste të tjera po këtë mesele. Dy herë në kohën e demokracisë dhe herën e fundit në kohën e tridhjetë tiranëve.
Por ç’hyjnë në punë llafet tani? Edhe sikur të mos qëndronin aq lart ata që më akuzojnë dhe unë aq poshtë, do të mjaftonte urtësia dhe pagabueshmëria juaj që unë të dënohesha me vdekje…
Ju jeni të zgjedhur një nga një; kokërr për kokërr. Për kokën e Sokratit.
Ju jeni gjykatës Perëndie. Secili e shikon qartë se koka juaj peshon katërqind derhemë.
Ju kurrë nuk merreni me fantazira e vogëlsira. Vendimet i merrni sa të hapësh e të mbyllësh sytë. Edhe dënimin me vdekje e merrni po me atë lehtësi që nxirrni qyrret prej hunde e pastaj i fshini duart e qyrrosura në të pasmet tuaja.
Ju kishit nevojë për një viktimë, jo që të mësohen fëmijët tuaj të bëhen të ndershëm, por që të kenë frikë nga demokracia!
Ju kishit nevojë për një viktimë të kalibrit të math, që të lante gjynahet e tiranisë së djeshme dhe që të bëhet pengesë në çdo orvatje për rivendosjen e saj.
Ju dhe Ligji juaj e keni kryer detyrën. Por të merremi vesh. Ju nuk më dënuat sepse kam shkelur Ligjin, por për arsye se u tregova i paaftë të shkelja mbi të e të kaloja më tutje… E dini si duhet t’ishte formuluar akuza kundra meje? Jua them unë, dëgjoni: “Sokrati është fajtor pasi ka qenë i pafuqishëm e njeri fukara. Prandaj të dënohet me vdekje”.
Turma, opinioni publik – nuk është gjëkafshë më tepër se një qen i zgjebosur i lidhur në një hu në mes të diellit. Ky qen gjithë ditën fle, kruan zgjeben dhe vërsulet i tërbuar kundër çdo njeriu që orvatet ta shpëtojë nga veset e t’i zgjidhë zinxhirin me të cilën është i lidhur.
Por e vërteta është se kush e di sa herë më keni dëgjuar duke thënë “se unë një gjë di, që s’di gjëkafshë fare”. Nuk di gjëkafshë…, as këtë s’e kuptoni dot?… Atëherë unë qenkam padyshim dreqi vetë… Dhe nga një njeri i tillë mund të pritet çdo gjë.
Kredoja juaj është se, sa më pak mendon qytetari, aq më i urtë është, dhe sa më pak të flasë ai, aq më i lirë bëhet, sepse nuk është çudi që duke kërkuar përditë të vërtetën, Guathoni më në fund e gjeti dhe tha se “më mirë është të hash. sesa të mos hash…”
Po sikur të mos mjaftohej vetëm me këtë marrëzi, por të niste të bërtiste poshtë e lart e ta dëgjonin edhe të tjerë? Ja, pra ç’deshët të bënit ju: të ndalonit erërat shkatërrimtare, para se të fillonte shtrëngata. Por këto erëra shkatërrimtare i kishin sjellë me vete sofistët. Dhe unë ahere, si një opinion publik negativ lehja kundër tyre dhe i kafshoja në këmbët… Por ju që shpëtoni njëherë e mirë nga unë, më keni ngjitur akuzën se unë kam qenë sofist i sofistëve… Sa bukur do t’ishte sikur t’isha i tillë!…
Dhe që të shpëtonit sa më lehtë prej meje, më keni ngjitur edhe një akuzë tjetër: se unë jam njeri i pafe!… Sa do dëshëroja të isha i tillë!… Këtë akuzë e keni si mjetin më të sigurt, me anën e të cilit ndërseni qenin që të lëshohet e të mbrojë me dhëmbë e thonj interesat tuaja materiale. Dhe kjo sepse ju e keni mësuar qenin që ta presë lumturinë nga qielli e të mos e kërkojë nga ju. Dhe kur atij i heq shpresën, i ke hequr çdo gjë! Ahere të lëshohet e të bën copë-copë!
Ç’ju hynte juve në punë nëse besoja te Perëndia, apo jo? Mjaftonte që unë paraqitesha si njeri fetar…
Kurrë nuk bëhem predikonjës i ateizmit ndër të tjerët! Ka të ngjarë që unë të mos besoj, po turma?… Po të humbasin besimin tek Perëndia, kush mund ta përmbajë pastaj atë krimbërinë e arave, minjtë e porteve e të depove dhe qentë e zgjebosur e t’uritur të pazarit? Le të edukohen më parë! Sot për sot gjëra të tilla janë të parakohshme!…
Që thua, miku im, feja është guri themeltar i Atdheut dhe i moralit. Pa frikën e Zotit, populli do të vërsulej të rrëmbente paratë e tokat, djersën dhe mundin “e të tjerëve”, dhe do të piqte të gjallë të gjithë ata që e ruajnë… dhe e nderojnë…”
Pra, nuk ju interesonte, nuk deshëronit që edhe populli t’ju imitonte. Ja pra përse do përdorni kufomën time: do ta hidhni në këmbët e turmës, që të mos harrojë as edhe për një çast se ateizmi është faji më i madh…
Më akuzoni se unë prishja moralin! Korruptonja djemt! Po cilët ishin ata djem? Gjithë nxënësit e mi i kishin kaluar të dyzetat… Dhe për mua ata nuk ishin “nxënës”, por miq… Nëse djemtë më ndiqnin nga prapa, unë s’mund t’i përzenja… Djemtë duan shpotira, alegri…, kurse filozofira e gjëra të tjera të tilla nuk i tretin kollaj. Po të hapësh gojën e të predikosh gjëra të vështira, nisin e tallen me mësuesin, mërziten dhe arratisen nga shkolla!…
Ju thoni se unë u predikonja se kishin të drejtë t’i lidhnin e t’i rrihnin prindërit, kur ata pijnë, dehen e prishin paratë në kumar, apo me gratë, kur humbasin arsyen, apo marrosen. Unë këto gjëra nuk ua thoshja djemve. Ua thoshja baballarëve. Më duket se ka njëfarë ndryshimi në këtë mes.
Atëherë arrita të besonja e ta përhapja anembanë se dashuria shpirtërore, domethënë dashuria e panatyrshme, pastron shpirtin dhe pjell idera… Ja përse bërtisja në të katër anët se duhej të mbylleshin tavernat dhe tempujt e Afërditës. Por ç’e do. Atëherë financierët e qytetit dhe priftëria u zemëruan aq sa s’thuhet, mbasi do të pakësoheshin t’ardhurat e tyre. Ja, pra, pse më akuzuan se unë dua të prish… familjen greke!
Si, si? Kam qenë i rrezikshëm për Republikën!?? Unë i rrezikshëm dhe ju Republika vetë!!? Po njerëzit e rrezikshëm, o qytetarë t’Athinës, nuk i gjykojnë. Këta njerëz, ose i vrasin pabesisht, ose ua puthin këmbët me servilizëm. Dhe gjithë ata që populli i do e që një ditë mund të bëhen të rrezikshëm, juve bëni çmos e arrini që t’i syrgjynosni, pa një pa dy. Po t’isha i rrezikshëm do të kishit paguar dy-tre njerëz t’afionizuar, që të më thernin me thikë, ose do t’u jipnit ryshfet akshive të shtëpisë sime që të më hidhnin helme në gjellë, apo në verë. Një njeri i rrezikshëm as që gjykohet, dhe as që ka nevojë të bëjë apollogjira… Ai fiton pozita, gjykon të tjerët dhe i dënon me vdekje, për arsye se mban pushtetin në dorë. Dhe vetëm po të humbasë pushtetin, atëherë mundet që ju ta vini në bangon e t’akuzuarve, po qe se do të guxoni…, e do t’arrini ta shtini në dorë.
Jo, pra! Ju nuk u frikësuat nga Sokrati, por me vdekjen time kërkoni të frikësoni të tjerët. Republikës suaj po i rrëshqet toka nën këmbë. Muret e gjata t’Athinës e të Piresë janë të rrëzuara për tokë, e të vjen të qash me lotë. Gjemi nuk keni tani. Aleatë që të paguajnë haraç e ju të hani e të pini, nuk keni më. Midis jush, me gjithë vrasjet e syrgjynosjet që keni bërë, fshihen shumë prej atyre që ëndërrojnë vjetët e mira për ta.
Fshihen edhe ata të tiranisë, mbasi tani po humbasin gjithë ato që kishin fituar atëherë. Tamam si ju që përpiqeni me mish e me shpirt të fitoni rishtas ato që kini humbur. Ata që janë në pushtet kanë frikë nga ndryshimet. Të tjerët që janë përmbysur ëndërrojnë ndryshime e punojnë që t’i realizojnë me çdo mjet. Kurse vegjëlia rri në mes dhe paguan dëmet. Ajo njëlloj vuan: edhe nën regjimet legale, edhe nën ato ilegale, edhe kur pushteti quhet “tirani”, edhe kur quhet “demokraci”. Dhe që të mos kuptojë e të mos rezistojë, e hutoni me gënjeshtra dhe e terrorizoni.
Ju synoni të ndaloni lirinë e mendimit dhe mësimin e filozofisë. Duket pra si buka që hamë, se demokracia juaj është tirania e maskuar.
Qëllimi i ligjeve nuk është të dënojnë fajtorët, por fukarenjtë e të pengojnë të vjedhurit. Ligj do të thotë vullnet i të fortëve dhe dobësi e të pavullnetshmëve. Dhe drejtësia nuk është gjëkafshë tjetër përveçse interesi i më të mirit.
Por cilët janë më të fuqishmit? Të tillë nuk janë as ata që kanë trupin më të shëndoshë e më të stërvitur. Ju e dini fare mirë si u katandisën disa të tillë si Milloni, apo Herkuli.
Të fuqishëm nuk janë as mendjet e forta e të ndritura, si filozofët, satirikët, poetët dhe gjithë ata mizantropë apo pleq të rrjedhur. As shpirtrat e guximshëm si Prometeu, Leonidha apo Kinegjiri, që janë personazhe përrallorë e krijes të fantazisë së frikacakëve. Më të fuqishmit janë kudo kusarët!
Mjerë ai qytetar që arrin në shkallën e fundit të dëshpërimit e me qëllim që të shpëtojë, dorëzohet në mëshirën e Perëndisë e të ligjeve të kusarëve.
Sa për vete, unë të drejtat civile nuk i përfillja fare dhe i merrja nëpër këmbë. Dhe ja që po ju a them tani se asnjëherë nuk kisha vajtur për të votuar. E përse të shkoja? Që të zgjidhja me dorën time se cili prej kusarëve do të më ripte lëkurën dhe cili prej xhelatëve do të më priste kokën?
Ja, po vjen edhe politikani. Prej së largu shihen më parë sytë që i shkëlqejnë e mbas pak duket edhe vetë zotëria. Para se të bëjë një hap, heton mirë vendin ku do të shkeli, ashtu siç bën edhe mushka. Ja, tani kollitet që të kthejmë kokën e ta shikojmë.
Midis nesh ka edhe mjaft miq. E përshëndesim e ai na afrohet. Na shtrëngon dorën të gjithëve me forcë e me një përzemërsi që të bën për vehte. Po, si!? Me një dorë të tillë të fortë ai mban timonin e anijes. Na do me gjithë shpirt e për ne bëhet fli. Për hatrin tonë shkel ligjet, që të na shpëtojë nga ligji. Ai na mësoi të bëhemi dëshmitarë të rremë nëpër gjyqe e të mos mbajmë fjalën në marrëdhëniet tona me të tjerë! Me që është dallaveraxhi i përsosur, vetëkuptohet se është edhe kapedan i math.
Po të fitonin ushtarët në luftë, lavdinë do ta mbante për vete. Po edhe sikur të mundeshin, atij as qimja e kokës nuk do t’i pësonte gjë. Sigurisht që nuk do ta kishte fajin ai. Fajin e kanë pasur… Por më mirë më vonë, më poshtë do t’jua them se cilët ishin fajtorët. Po kush mund ta akuzonte edhe sikur t’ua dorëzonte krejt ushtrinë armiqve, edhe sikur të hapte ai vetë dyert e kështjellave, edhe sikur t’ikte nga sytë-këmbët i pari ai? Më thoni kush? Asnjë. Ai ka qenë prokurori vetë.
Ata që janë më dhelparakë se të tjerët, përpiqen të më bëjnë lajka që të mos ua nxjerr të palarat në shesh. Më quajnë pra “filozofi më i madh” e më dërgojnë edhe në shtëpi gjithëfarëlloj peshqeshesh, Por sa bukur kur unë ua ktheja mbrapsht të gjitha rryshfetet!… Po, për besë ju them, ashtu kam bërë! Me të gjitha ryshfetet që më binin, donin të më mbyllnin gojën. Po si mund ta duroja unë një gjë të tillë? Do pëlcisja!…
Që kur isha fare axhami, sorollatesha duke bërë sehir në pazarin e qytetit dhe çuditesha duke dëgjuar dyzet mendime të ndryshme për të njëjtën çështje, porse që të gjitha këto mendime dukeshin sikur t’ishin të sakta.
Përpiqesha të gjeja gjithnjë një mendim të vetëm, i cili të ishte i detyrueshëm për të gjithë dhe në të gjitha rastet. Me pak fjalë, të ishte i përhershëm dhe i pandryshueshëm, të qëndronte mbi kohën, mbi vendet e mbi njerëzit – domethënë të ishte mendimi absolut. Një mendim i tillë duhej të kishte në vetvete diçka hyjnore, të ishte “ide”.
Për ta gjetur e zbuluar këtë mendim nuk do të ishte aspak nevoja ta kërkonim në botën e jashtme, ku është i përkohshëm dhe i rremë, por brenda përbrenda shpirtit që s’përbëhet prej materies dhe është i pavdekshëm. Atje, në thellësitë e shpirtit prehen të varrosura idetë e vërteta, të mbuluara nga një shtresë e trashë ndryshku, që e kanë grumbulluar shqisat, interesat, dëshira dhe dëshirat. Por që t’i nxirrnim këto ide në dritën e diellit, do të ishte një punë shumë e vështirë. Do të duhej marifeti i mamisë. Kështu që unë me kalimin e kohës u bëra mamija e qytetit. Rrokja, pra, shpirtërat e njerëzve, i lëmoja butë e butë dhe në rast nevoje futja brenda duart e trasha dhe çengelat për të nxjerrë jashtë foshnjën.
Me pak fjalë, o qytetarë të Athinës, ashtu siç bën një mami e mirë, sillja në botë të vërtetën dhe për këtë arsye toka, qielli e deti u mbushën plot e përplot me gënjeshtra që si retë e dendura mbulojnë çdo gjë.
***
Siç e dini, pra, njerëzit janë të ndarë në njerëz që japin urdhëra dhe në njerëz që i zbatojnë; në njerëz që rrinë rehat dhe në njerëz që rropaten ditë e natë; në njerëz që shohin e në njerëz që i kanë sytë të zëna me shtresë; në njerëz të ngopur e në njerëz të përvuajtur.
Jeta jonë thuret e plekset qysh në nisjen e saj në disa rrjeta, që na janë ngritur para se të shohim dritën e diellit.
Akoma çilimi, pa na pyetur fare, nisin të na mësojnë në shtëpi, në rrugë e në shkollë, se cila është e mira dhe cila është e keqja, dhe, nënkuptohet, na mësojnë gjithnjë “interesin e më të fortit”.
Kur mbushim moshën shtatëmbëdhjetë vjeç dhe shpirti ynë i njomë këndon nga gëzimi, na marrin ushtarë e na venë të betohemi si këndeza për idealet dhe detyrat e larta – sigurisht për “interesat e më të fortit”.
Kur lirohemi nga ushtria e na jepet e drejta e votës, po këto gjëra do dëgjojmë përditë – e ne vetë po këto gjëra do të përsëritim – edhe nëpër rrugë, edhe nëpër gjyqe, edhe nëpër mbledhje apo nëpër teatro, domethënë do të dëgjojmë se ç’është “interesi i më të fortit”. Dhe gjersa të mëdhenj e të vegjël, edhe dje edhe sot, edhe nesër po këto gjëra besojnë të gjithë, do të thotë se këto janë ligje që kanë zbritur prej qiellit. Në këtë mënyrë po ecim pa menduar të gjithë, në rrugën fatale, të lidhur njeri pranë tjetrit dhe duke qenë të sigurt se interesi “i më të fortit” është edhe i yni. Se na intereson më mirë të jemi të lidhur, sesa të zgjidhur; se na leverdis më mirë të bëjnë të tjerët padrejtësira në kurrizin tonë, sesa të dënojmë neve të tjerët. Dhe po të dilte befas ndonjë guximtar e të vërsulej me thikë në dorë që t’i nxirrte zorrët jashtë një ujku, ahere ne do të futeshim në mes me qëllim që t’i hanim ne të tëra goditjet dhe ujku të shpëtonte.
E po ta sillte ndonjë herë rasti që bisha të zhdukej, do të bënim ç’mos që të gjenim një tjetër ujk më të lig, që të na hante shpirtin.
Me të tilla çudira forcoja Mbretërinë e iluzioneve në pellgun e lotëve të të mjerëve.
Roli im ishte që të verboja të përvojturit dhe në këtë mënyrë t’i sillja një dobi të madhe regjimit të Padrejtësisë, duke patur gjithnjë parasysh thënien: “Sa më tepër i verbër të jetë i përvojturi, aq më drejt ecën në rrugë”.
Ja pra përse s’kini leverdi të më vrisni. Do të vijnë me siguri kohë të tjera kur më të fuqishmit do t’i paguajnë shtrenjtë prestigjatorët, me qëllim që të fusin krimba, e jo t’i nxjerrin ato nga trutë e nga zëmrat e naivëve, që të bëjnë çudira e t’i mësojnë fëmijët dhe të rriturit që të besojnë se “gjëja më e shtrenjtë dhe më e dashur sesa dashuria për mëmën e për babanë e të tjera, është shfrytëzimi”. Si rrjedhim, popullit të mbuluar nga një mjegull kaltëroshe, do t’i mërgohet fare vullneti dhe mendimi; dhe nuk do të jetë në gjendje të lëvizë as gjuhën, as kokën, as edhe duart e tij.
Përse, pra, ju hyri shejtani në bark që të më vrisni? Unë tani, o qytetarë t’Athinës, parashikoj shumë gjëra për shekujt që do të vinë mbas meje dhe për qytetet e për shtetet e kohërave të mëvonshme. Në këto shtete e qytete do të lartësojnë si Perëndi, urinë, dhimbjen e budallallëkun; do të veshin me ar e do të ushqejnë me arra e mjaltë mësonjësit që do të mashtrojnë popullin me qëllim që ky derëzi të ushqejë mospërfillje ndaj materies e të presë shpërblimin në “botën ideore”.
Tani duhet t’ju shpjegoj edhe diçka tjetër: unë, nëqoftëse kam gabuar në teori, nuk kam gabuar aspak përsa i përket kritikës që u bëja burrave të shtetit. Dhe ata, për të më zhdukur njëherë e mirë, më akuzuan si “ateist”. Filluan të thonë se Sokrati tallet me perënditë e bëhet shkaktar që të drejtohen goditjet e tyre të plotfuqishme kundra qytetit. Filluan të thonë se për shkakun tim Perënditë u larguan nga Athina, duke braktisur shkëmbin e Akropolit, duke braktisur kështjellën e shpirtrave tuaja dhe duke ju lënë në mëshirën e djajve. Po të shpërthente ndonjë shtrëngatë, apo të binte breshër pa pushim që të shkatërronte fund e krye të mbjellat; po të binte sëmundje në të lashtat, filoksera në vreshtat, vrugu në bathë e në groshë, po të përhapej mortaja në pulat, bruceloza në lopët dhe astma në kuajt; po të binte një zjarr i madh në ndonjë lagje, që të shkretonte fare e të linte vegjëlinë pa plëng e pa shtëpi; po të vazhdonte për dy-tri javë rresht furtuna në Detin e Zi, që të pengoheshin anijet që sjellin grurë e peshq e të vuante njerëzia nga uria, ose të vinte lajmi i zi se “trimat” tanë u mundën në fund të dynjasë dhe nënat të visheshin me të zeza, kush do ta kishte fajin për të gjitha këto? Sigurisht askush tjetër përveç ateistëve!
Pra po të mos i kisha zemëruar unë të pavdekshmit me filozofinë time, nuk do na dërgonin murtajën në vitin 430. Por unë atëherë nuk merresha me filozofi!
Tani e kuptuat fare mirë se unë me ateizmin dhe tradhtinë time i sillja një dobi jashtëzakonisht të madhe Atdheut dhe Fesë…, dhe të gjithëve atyre që thithin qumësht prej sisëve të këtyre ideve të larta. Ndaj dhe politikanë, priftërinj e mësonjës ma ngarkojnë mua çdo paaftësi e poshtërsi të tyre, çdo nëmë të natyrës e çdo persekutim të Fatit!
Kur unë do të pushoj se jetuari do të kërkojnë të gjejnë një Sokrat tjetër, që ta pagëzojnë në kazanin e opinionit publik si ateist e tradhtar. Sepse u nevojitet gjithmonë një viktimë që t’ia ngarkojnë të gjitha mëkatet e ta flakin në mëshirën e turmës së zemëruar, sa herë që e ndjejnë veten ngushtë.
Të gjithë ju ankoheni se gjoja bota vate dhe u prish. Për cilën botë e kini fjalën? Për malet e për qiellin? As që u trembet syri fare: Mos doni të thoni për dy-tre ateistë? Po ju vetë ua prisni kokët atyre dhe çdo gjë rregullohet për mrekulli. Bota jeni ju, zotëria juaj, o qytetarë t’Athinës. Të gjitha zakonet tuaja të shkruara e të pashkruara, siç janë: frika e perëndive; bindja ndaj ligjeve; dashuria ndaj mirësisë dhe burrëria – të gjitha këto po kalben të ngordhura në gropsinën e madhe bashkë me kufomat e skllevërve të vrarë. Mashtrimi, kusaria dhe poshtërsia janë “demonët” e Qytetit – janë pasuria e tij e brendshme – që ju ngrenë lart e më lart. Pastaj u paraqit “demoni” im (“demon i ri”), me qëllim që të ringjallte këto ngordhësira, duke ju fryrë në bark me anë të kallamit të filozofisë “frymën e së vërtetës” e që t’i lartësonte ato frymë në ide të kulluara në hapësirën e mendjes së pamasë, të paprekura nga veprimet e kohës e të njerëzve.
Po të orvatesh t’i kthesh lëvizjet e padukshme e të verbëra të shpirtit, në rregulla e në ligje të arësyes, me pak fjalë t’i ndërrosh ato nga thellësia e errët e imitimit dhe e përsëritjes në sferën e ndritur të mendimit, ahere mori fund puna! Ato i ke vrarë dhe i ke zhdukur njëherë e përgjithmonë. Por duhet ta dini se unë edhe kur veproja në këtë drejtim, ju sillja një dobi të madhe.
Meqë ju problemet më të mëdha të kohës i keni lënë që t’i brenin pak e nga pak mijtë e ujrave të zeza, unë gjithnjë ju këshilloja se nuk duhet ta merrnit lehtë këtë çeshtje, me të qeshur, duke bërë sehir e duke kujtuar se çdo mashtronjës i pacipë është edhe njeriu më i mençur i Athinës.
Me qëllim që të mbroja interesat tuaja, ju mësoja të nderonit emrat e tyre e të bënit një mijë lajka në ditë përpara grave, kalamajve e skllevërve, që të mos merrnin guximin e të zbrisnin ndonjë ditë në rrugë për të bërë vepra më të liga nga ato që bëni ju. Me pak fjalë, unë ju mësoja të bënit mëkate në emër të perëndive e të bënit faje e krime në emër të ligjeve!
Po ku t’i mbaj mend të gjitha tani? Vetëm një gjë s’mund të harroj se ti, dhe ai dhe ky këtej…, shkurt ju të gjithë, kishit qenë të një mendimi me doktrinën time e në çdo rast keni ulur kokën boshe para gënjeshtrave me brirë.
Do të më mjaftonin vetëm tri fjalë për të treguar se çfarë shërbimesh të mëdha i kam sjellë unë atdheut në ndarjen e qytetarëve nga njera anë në njerëz të ngopur me të gjitha të mirat e jetës, dhe nga ana tjetër në rrënjëdalë. Po filloj: a) Unë kam provuar se shpirti i njeriut është i pavdekshëm! Ekzistoka pra shpirti! Për hir të shpirtit ekzistojnë (domethënë duhet të ekzistojnë) shteti – ligje e priftërinj – perëndi! Frika e perëndive dhe ligjeve na mban që të mos ngarkojmë shpirtin me mëkate e të mos futemi në burg!
Qytetarë të Athinës. Po të mos ekzistonte shteti nuk do të kishin ekzistuar as perënditë, as priftërinjtë as edhe shpirti i pavdekshëm. Ne të mjerët e rrënjëdalët duhet të kemi besimin se do të gëzojmë të gjitha të mirat në jetën e përtejme, jetë që s’do të ketë kurrë mbarim – mjafton që të vdesim!
Neve nuk na lejohet të marrim mbrapsht me duart tona atë që na marrin sundonjësit me anë të forcës e të dinakërisë, – me pak fjalë ato që përfitojnë me gjakun tonë e me votën tonë. S’ka asnjë dyshim se ata do dënohen nga Zoti në botën tjetër. Kemi për të parë me sytë tona sesi ata në skëterrë do të futen në kazane të mbushura me katran e do të vlojnë përditë e përgjithnjë. Se po t’i dënojmë ne me duart tona, atëherë do bëhemi ne të liq, do të ngarkohemi ne me mëkate dhe do të na fusin neve në kazanët e xhehenemit; b) Kjo nuk ka qenë fjalë që e merr era, por guri themeltar i doktrinës sime. Për këtë i dhashë edhe një formë të prerë katrore, duke predikuar se: “më mirë ta pësoj në kurrizin tim çdo padrejtësi, sesa të bëj vetë padrejtësira!”. Dhe një gur i tillë themeltar forcohet më tepër mbi rërën dhe ujin, si dhe në shpirtrat e dobëta. Sa më tepër i përulur të jetë njeriu, aq më i pavendosur bëhet. Sa më i lodhur të jetë nga jeta, aq më pak merr frymë lirisht, më pak mendon e më pak zëmërohet. Që të rezistosh kundrejt padrejtësisë duhet guxim e besim në vetvete – dhe poaq më tepër duhet guxim, që të bësh padrejtësira.
Duke jetuar gjithnjë me frikën në bark, nuk dëshiron të kesh telashe të mëdha e të ndjesh vazhdimisht në shpirt një frikë të madhe. Prandaj e le veten të tërhiqesh në rehatinë e mungesës së vullnetit e në egoizmin e dhimbjes. Dhe jo vetëm që qëndron pasiv kur të grabisin ç’nuk ke, por nuk i prek me dorë as ato të pakta që ke: agjëron me dashje duke mos ngrënë, mos pirë e duke mos prekur femra, urren e përbuz diellin, detin, ajrin e pastër të malit e shëtitjet, dhe kërkon të gjesh sëmundjet, vuajtjet, ndyrësinë, heshtjen e vdekjes. Dhe përse të gjitha këto? Që të shkosh në parajsë. Dhe ja parulla: “Dhimbja forcon moralin!”. Unë, pra, kam qenë ai që kam ngritur në qiell si flamur të kopesë, gëzimin e dhimbjes. Se për ata që s’mund të durojnë dhimbjen janë menduar ligjet e Solonit. Sepse në bazë të këtyre ligjeve janë ngritur tempujt e dashurisë së lirë. Në të tillë tempuj–kuplara, cilido blen me çmim të ulët përsosmërinë, domethënë harresën e vetvetes. c) Po këtë mendim e kam shprehur edhe ndryshe, me këto fjalë: Asnjë nuk është i lig me dashje. Kjo do të thotë shkurt: mos dënoni ata që bëjnë padrejtësira, sepse do t’u bëni padrejtësi. Ata janë të pafajshëm. Nuk dinë, të shkretët, se bëjnë keq. Kini durim. Po t’i mësojmë se ç’është e mira e ç’është e keqja, do të zhduken nga kjo botë të gjitha të ligat e padrejtësirat dhe do të mbretërojë kudo shpirtmirësia. Për këtë na nevojiten shkolla. E këto shkolla, e dini kush do t’i ngrejë? Ata që bëjnë padrejtësira. Dhe ja përse: Pasuria që disponojnë ata është edhe detyra, edhe drejtësia, edhe e mira. E që të mos e zgjatim më tepër e ta bëjmë tërkuzë, ata vetë do të edukojnë djemtë e popullit që, kur të rriten, të mos rezistojnë kundra padrejtësisë.
Është e qartë tani se filozofia ime mbronte regjimin e pabarazisë, atë që kemi thënë e stërthënë: “interesin e më të fuqishmit”. Pa dyshim, për një arsye të tillë ju nuk duhej të më vrisni! Shtetet që do të vijnë më pas, do ta dijnë më mirë punën e tyre. Kisha, shkolla, shtypi e kërbaçi do të punojnë të gjithë sëbashku për të ndarë qytetarët në njerëz të ngopur e në të mjerë, dhe nuk do të lënë gjë pa bërë për të pajtuar ata që s’mund të pajtohen me anën e parullës “së harmonisë së klasave”.
Vetëkuptohet tanimë se unë kam qenë dirigjenti i parë i kësaj harmonie, megjithëse ju po më dënoni me vdekje si “ateist”. Nesër–pasnesër, të krishterët do ta bazojnë fenë e tyre mbi këto mësime. Do të më nderojnë si një profet të Perëndisë së tyre dhe surratin tim do ta pikturojnë nëpër kisha me një aureolë të gjerë e të artë rreth flokëve të mia.
Për të gjitha këto që kam predikuar do të ishte e drejtë që të më kishit veshur me ar e të vinit të më faleshit si të isha Perëndi.
Për ato që do të bëja, po të më linit të rroja, do të kishit plot të drejtë, jo vetëm të më vrisnit, por edhe të më shtypnit mirë e mirë.
Nuk ka në botë poshtërsi më të madhe e tradhti më të lartë sesa të thuash të vërtetën…
E që thoni ju, po të mos vdisja do shkoja nëpër lagjet e varfëra të Athinës dhe anembanë fshatrave të mjeruara të Atikës. Do të futesha nëpër birucat e errëta, prej të cilave nuk largohen kurrë tartabiqet dhe veremi; do të hyja nëpër dyqanet e vegjëlisë, nëpër vende ku shitet qymyri poshtë në liman, atje ku mezi merr frymë njeriu nga papastërtia dhe nga qelbësirllëku. Dhe do të bërtisja me forcë: “Qytetarë, të lirë! Ky vend edhe sikur të ishte në Skithinë e largët, atje ku dielli rrallë, shumë rrallë, duket e zhduket nëpër të çarat e reve të zeza dhe mbi dëborën që nuk shkrin kurrë, prapë do të ishte vendi më i bukur i botës, sepse zemra juaj rreh për të. Ky është atdheu. Atdheu është i juaji, por në këtë atdhe gjë prej gjëje nuk ju përket, sepse nuk janë tuajat arat e pallatet, anijet e paraja, perënditë dhe pushteti, mendimi e vullneti – të gjitha, të gjitha, janë të huaja! Vetëm pak prej jush kini aq vend sa të futni kokën, kur jini të gjallë e të hapni një varr kur të vdisni. Dhe asnjeri prej jush nuk mendon se të gjitha të mirat grumbullohen në pak duar. Madje Persët, Spartanët, Tebanët e Korinthianët ju vrasin vetëm një herë, ndërsa duart e vendasve ju shtrëngojnë pa mëshirë në grykë gjithë jetën e jetës dhe ju marrin shpirtin orë e çast. Dhe jo vetëm asgjë prej atyre gjërave që duken rreth e rrotull nuk ju përket, por edhe vetja juaj dhe shpirti juaj i përket dikujt tjetër.
Pastaj do të shkoja nëpër guroret e Pentelit, në minierat e Lavrios, në kantieret detare të Piereut, në fabrika që fabrikojnë heshta e parzmore për luftë, do të futesha në mes të skllevërve. Do të zbrisja poshtë në hambarët e anijeve, atje ku punojnë natë e ditë gungaçët (i keni parë ndonjëherë? Flokët i kanë të bardha dhe ballin të djegur me hekur të skuqur), që lëvizin me ritëm të lartë lopatat dhe prangat e tyre dhe ulërijnë nga goditjet e kërbaçit të pronarit, sapo bien të alivanosur nga lodhja e padurueshme.
Do të shkoja në çifligjet e mëdha, ku punojnë skllevër të mbrehur bashkë me qetë, për të lëruar tokat plot me gurë e me shkurre. Do të ngjitesha në Akropol e në të gjitha vëndet e tjera, ku skllevërit me shpatullat e tyre ngrejnë lart gjer në qiell tempuj gjigantë, si Partenoni, e do t’u thosha: Thrakas, aziatikë, afrikanë, skithë e grekë! Skllevër, shërbëtorë, konduktorë, pedagogë, gjithë ju, o të përulur. Mantenuta të haremeve dhe kurva të shenjta të perëndive e të njerëzve. Skllevër të shtetit dhe skllevër të pronarëve. Një Filozofi e poshtër predikon se jeni lindur skllevër. Po as perënditë e as natyra nuk kanë urdhëruar farën e prindërve tuaj të bëheshit të tillë. Vetëm fati ju solli në këtë katandi, e pastaj zakoni dhe përsëritja i dhanë vulë skllavërisë tuaj. Ju jeni skllevër që të jemi të lirë ne. Ngreni njëherë kokën lart dhe hidheni një shikim drejt qiellit pranveror. Ju keni harruar edhe ngjyrën e bukurisë së tij. Në atdheun tuaj njëlloj është e qeshura dhe e gëzuara e bregdetit, dhe poaq shkëlqejnë e të magjepsin me bukurinë e tyre fushat dhe dielli. Një herë e një kohë kishit qenë edhe të lirë e të fuqishëm, kurse më vonë ju kthyen në skllevër dhe mbi kurrizin tuaj bëhen të gjitha llojet e padrejtësive; s’ka rëndësi nëse ky transformim është bërë tani në këtë brez, ose në kohën e stërgjyshërve tuaj. Ju jeni pulsi i jetës. Provoni fuqinë tuaj e bashkohuni me njerëzit e lirë që edhe ata pësojnë njëmijë padrejtësira. Mjafton të ngrini çekanët, drapërinjtë, sëpatat dhe tërë cfurqet që të bëhet hi e pluhur, nga themeli, demokracia e fisnikëve të pakë. T’u rrëmbeni të gjitha të mirat e t’i detyroni fisnikët të punojnë që të kenë të drejtë të hanë: “Po, po, të punonin ata e ne të rrinim”. – do përgjigjeshin disa të mësuar, që zvarriten si raja përpara të mëdhenjve e që shtypin pa mëshirë të pafuqishmit. “Jo, jo”, – do të bërtisnja unë: “Do punojnë edhe ata edhe ju. Punë e përbashkët, të mira të përbashkëta, edhe liria…”. “Një liri të tillë nuk e duam. Nuk është për ne”, – do thoshin ata. Dhe unë do t’u mbyllja gojën me këto fjalë: “Mos e prishni gojën…, sepse kur të vijë ajo ditë edhe ju do të hyni në rrugë të mbarë, që të bëheni njerëz dhe, dashur pa dashur, të shpëtoni trupin, shpirtin dhe mendjen tuaj”.
“Ç’na thua, more. E kush do na e tregojë rrugën e mbarë?”, – do pyesin. Në këtë rast do t’u përgjigjesha vetëm me një fjalë: “Skithët”.