Im gjysh po më tregonte, ndoshta për të njëqindtën herë, se si erdhi i pari ynë në këtë fshat para dyqind vjetësh e që tash mban emrin e tij, kur te porta e madhe e oborrit u shfaq fqinja jonë Dilana, që mua m’u duk se po vazhdonte të fliste me vete. “Ah, kjo dreq, sa shumë fjalë ka”, u ankua gjyshi dhe shkoi gishtërinjtë e tij të gjatë nëpër flokët e thinjur, duke zbuluar ballin e lartë dhe tërheqës, edhe pse i kish kaluar të gjashtëdhjetat.
Dielli i pasdites qe ulur mbi kodër dhe një shkëlqim që rrëshqiste pjerrtas nëpërmjet gjetheve të drurëve të mëdhenj, që rrethonin shtëpinë tonë, ra mbi fytyrën e gjyshit, duke e ndriçuar atë si ajo rrezja e vetmuar që vjen nëpër errësirën e kinemasë dhe ndriçon figurat në bezen e bardhë. Gjyshi u ngrit, mblodhi gazetat dhe librat mbi tryezën që gjendej në oborr e ku kalonim mbasditet duke biseduar ose duke lexuar, sa herë koha ishte e mirë dhe e ngrohtë, deri nga fundi i tetorit. Kur Dilana u fut në oborr, i bëri shenjë gjyshit që të mos luante, tha diçka për kohën që pritej të prishej dhe diçka tjetër që unë nuk e mora vesh. Para se gjyshi të thoshte një fjalë, ajo shtoi se i pëlqente të rrinim këtu jashtë se brenda i zihej fryma. Ajo tha se kjo verë e zgjatur deri në tetor, nuk po ia bënte qejfin se kushedi pastaj se çfarë rrebeshesh do të vinin nga Podgorica, se kur po vinte tek ne, kishte vërejtur qiellin dhe i qe dukur i shpëlarë e disi i çartur, jo si dikur.
“Qielli nuk është më si tridhjetë vjet më parë, Koko”, tha Dilana, më mori mua mes krahëve dhe më përqafoi, më puthi fort në faqe, duke m’i ngjitur buzët pas lëkurës e që mua më shkaktuan një ndjesi jo si herët e tjera: m’u dukën më të ngrohta dhe më të lagështa. Me gishtërinjtë e dorës së djathtë kërkoi të më prekte seksin e strukur nën pantallona, po unë ia shtyva dorën me forcë, pothuajse i trembur nga ky zakon i saj i keq. “I doli lezeti dreqit, – tha. – U rrit.”
Unë tërhoqa çantën time të librave nga tryeza e drunjtë dhe u bëra gati të largohesha. Nuk e duroja Dilanën edhe pse ishte e pastër e vishej mirë, krihej e çkrihej e mbërthehej me kopsa, se fliste shumë fjalë të pista që bënin të më skuqeshin veshët, kurse gjyshi, edhe pse nuk përdorte kurrë fjalë të tilla, argëtohej me fjalët e saj, shkrihej së qeshuri, i shkëlqenin sytë e mëdhenj e të zinj, kurse në buzë i varej një tallje e lehtë, e patëkeq, që unë nuk e kuptoja se me kë e kishte: me Dilanën që i llapaçiste mbarë e prapë, apo me mua, që skuqesha e turpërohesha prej marrëzive të saj që s’kishin të sosur. Më dukej se te kjo krijesë e vjetëruar qenë mbledhur gjithë të zezat: fjalët e ndyra, ëndrrat e këqija, historitë e shumta dhe të pakuptimta që të linin në kllapi, sidomos kur zbulonin të fshehtat e grave. Ajo shfaqej te porta e madhe, atëherë kur nuk e prisje, ndalej një çast te pragu, shkundej e ngrinte kryet lart, sikur gëlltiste diçka që mbllaçiste në gojë dhe këpuste ndonjë fjalë që mua më linte pa mend e më frikësonte, më bënte të mbyllesha në vete.
Tjetërkujt në katund nuk ia shkelte derën. Gjithmonë thoshte: “Çfarë burrash janë këta, i lag shiu kot!” Që kur dy djemtë e saj gjetën punë në qytet dhe ajo mbeti vetëm me të shoqin në fshat, hynte e dilte nga tri-katër herë në ditë në shtëpinë tonë, gjithnjë i thoshte nënës që të mos pështjellohej e të merrej me punët dhe shtrohej në bisedë me gjyshin, sikur të mos ishin parë prej kushedi sa vitesh. Fliste shumë e pa pushim, gjithmonë sillte një lajm të ri, të mirë a të keq, tregonte ndonjë ngjarje të sapondodhur dhe e peshonte me gjyshin, sikur ata të dy të vendosnin për secilën ngjarje fundin e përcaktuar.
Dilana merrte e jepte me duar, zgjaste kokën përpara e mprehte sytë shkëndijues, i thoshte gjyshit se Marlekët na qenkëshin një racë robi e mbaruar se edhe me ndrikullat e veta na paskëshin pasë punë! Ose ndodhte që i lëshonte krahët poshtë, ngrinte sytë lart, lëshonte një psherëtimë të thellë, aq sa më dukej se i këputej fryma, shqiptonte diçka të turbullt për të ritë e saj dhe fliste si me vete: “Kush i lakmon kësaj jete është shtazë.” “Po edhe asaj jetës tjetër s’po ia gjejmë fillin”, i thoshte gjyshi përhumbëshëm e dyshues, edhe pse mbante kryq në qafë e lutej të kremteve. Im gjysh fliste shtruar, rrjedhshëm, po fjalët e tij më rëndonin e më ngjallnin trishtim. Po më shpëtonte gjithnjë Dilana që ia priste atij fjalën në mes, i kujtohej ndonjë histori e shkuar ose i kërcente në mendje ndonjë dalldi, kukurisej e llapaçiste për dy fyçkat e saj, nuset e djemve, që s’merrnin erë nga kjo jetë. Kur merrte zjarr, goja nuk dinte t’i ndalej, i përfliste të gjitha të fshehtat e fshatit derë për derë, dinte tekat dhe huqet e grave në shtrat, madje njëherë po i thoshte gjyshit se nusja e Shados na paskësh ardhur me atë leshin e parruar, për faqe të zezë! Im gjysh e dëgjonte me një të qeshur të ngujuar në sy, që unë nuk e kuptoja. “Veç ti ke mbetë në këtë anë, o Kokë, tjerët janë mo’Zo ma keq. Shkuan në atë anë”, thoshte dhe ia ngulte sytë paturpësisht gjyshit.
Nuk e dija se kush e pati thirrur për herë të parë gjyshin tim me emrin Kokë, ndoshta ndonjë stërgjysh që nuk rronte më, po atë në fshat të gjithë e thërrisnin Kokë dhe rrallëkush ia shqiptonte emrin e vërtetë Andrea. Gjyshi bëhej në qejf kur vinte Dilana, i thërriste nënës që t’u bënte nga një kafe dhe ndonjëherë, kur ishte shumë në qejf, mbushte edhe gotat me verë. E dija se atëherë biseda do të zgjaste, shihja sytë e gjyshit që shkëlqenin, lëvizjet që i gjallëroheshin, duart që nuk i zinin vend dhe bëhesha gati të shkoja në dhomën time e të merresha me mësimet. Në përgjithësi, im gjysh me Dilanën nuk ruheshin prej meje, flisnin ç’u vinte për mbarë, sikur unë të mos isha aty, po edhe kur largohesha nuk e ndienin mungesën time, edhe pse gjyshi, sapo Dilana kthehej në shtëpi të saj, më përsëriste: “Sa shumë fjalë ka kjo grua.”
Atë ditë Dilana më dukej ndryshe nga herët e tjera, sikur nuk po e mbante vendi, merrte e jepte me gjyshin, kur papritmas ia këputi: “Më ka tradhtuar burri!”
Im gjysh qeshi me zë të lartë, siç nuk e kisha dëgjuar kurrë më parë. Qeshi shumë e pastaj e zuri një kollë e zgjatur, po prapë, kur iu qetësua kolla, vazhdoi me të qeshurën e tij tashmë të shtruar dhe të ëmbël, e cila të mbetej në vesh për një kohë të gjatë. Unë pashë se edhe Dilana po qeshte, madje m’u duk se ndihej e lumtur nga kjo tradhti. Nuk po kuptoja se çfarë po ndodhte midis atyre të dyve, pse po qeshnin aq shumë kur të paktën Dilana duhej t’ia plaste të qarit. Më erdhi keq për fqinjin tonë, Lucën, edhe pse nuk e doja, se më ndiqte me një zdap kur ngjitesha në kumbullat e tij që ishin më të mirat në fshat, më kërcënonte se do të më lëshonte qenin e zi veshcuran, që të më shqyente katërqind copash. Im gjysh me Dilanë m’u duk se po e tallnin, kurse unë e dija, nuk e kishte zemrën e keqe.
“He, o Kokë, ç’i thonë kësaj, të tradhtojë burri pas katërdhjetë vjetësh martesë? Kësaj ç’i thonë?”, vazhdonte me të sajat Dilana. Sytë i shkëlqenin fort, kurse gjyshi, kur u qetësua, i tha se po dërdëlliste kot, se nuk i besonte, se Luca tërë jetën e tij më shumë ka shikuar lopët sesa gratë. E mora inat tim gjysh dhe u bëra gati të shkoja në dhomën time e të merresha me mësimet. Po Dilana më tha të lija çantën aty e t’i sillja një gotë ujë të ftohtë se po i thahej fyti. “Dhe i thuaj nënës të na bëjë dy kafe”, tha gjyshi që e thërriste time ‘më njësoj si unë “nënë”.
Kur u ktheva me gotën e ujit, Dilana po tregonte historinë e të shoqit. Ajo po thoshte se ia tregoi vetë, sapo hyri në shtëpi. “Ishte bërë si gjynah, qyqari”, vazhdonte Dilana gjithë afsh. Piu deri në gjysmë gotën e ujit që i solla unë, vendosi gotën me kujdes në tryezën e vjetër, duke u kujdesur që të mos i rrëzohej në plasat e zgjeruara të dërrasave dhe tregoi historinë, pa i shtuar e pa i hequr asgjë, ashtu siç ia kishte rrëfyer asaj i shoqi.
Im gjysh e dëgjonte moskokëçarës, duke thithur llullën e tij, ndërsa mua çdo fjalë e saj më ngulitej në tru, aq e jashtëzakonshme dhe tërheqëse më dukej e gjithë historia. E ndjeva se isha skuqur. Zemra më rrihte fort, trupi më dridhej si i pushtuar nga ethet.
Ky Luca na paskësh shkuar atë paradite në shtëpinë e Dragës se i pihej një kafe, po burrat e shtëpisë nuk na qenkëshin gjendur aty. Ata na paskëshin pasë shkuar të thurnin një megjë në anën tjetër të lumit, ndërsa Draga na e paskësh pritur me gjithë të mirat, me kafe e me pije e madje, na i paskësh afruar edhe një tryezë të vogël përpara ku kishin lënë gotat e pijeve dhe kafet. Dhe i qe ulur ngjitur në minder dhe ndërsa po pinin kafe si njerëz, ajo na i paskësh hapur këmbët dhe e paskësh tërhequr Lucën mbi vete.
“As brekë nuk kishte veshur, kuçka”, i kishte treguar më vonë së shoqes Luca. “Zoti më mori mendjen dhe u ndyva”, i kishte thënë ai së shoqes dhe një kokërr loti i kishte zbritur faqeve, aq shumë ishte penduar. Zemërplasur qe lëshuar në karrige e me zë të mbytur i ishte lutur së shoqes që t’i bënte gati dushin. Donte të pastrohej prej aromës së saj të shpifur, të fshinte mbetjet e puthjeve dhe lëngjeve të saj nga trupi. “Burrat nuk qajnë kurrë”, ia kishte pritur Dilana duke i dhënë zemër. Gjuha e Dilanës është djegëse, helmuese, si gjuha e nepërkës. “Mbaje të dashur e mos e çaj kryet. Kur të shkoj në pazar, do të të blej dhurata për të dashurën tënde. Edhe brekë të reja për të do të të sjell nga qyteti. Mbaje e gëzoje se një e dashur në këtë moshë që ke, të gjallnon, të bën burrë.” Luca i qe betuar së shoqes se nuk do t’ia shkelte më kurrë pragun e derës asaj bishtpërdredhure dhe kurrë më nuk do t’ia shihte sytë. Dhe ashtu bëri në ata gjashtë muaj aq sa jetoi, se pas asaj dite u lig e mbaroi, sikur ajo grua e shthurur të na i paskësh ngjitur ndonjë dergjë të pashërueshme.
Im gjysh që e dëgjoi historinë njësoj si unë, ndihej i kënaqur dhe fliste me të qeshur.
“Epo, u bë burrë edhe Luca!”, thoshte, po sikur fliste me vete e jo me Dilanën.
Kur Dilana u ngrit e shkoi, gjyshi shqiptoi frazën e tij të zakonshme: “O Zot, sa e marrë është kjo grua. Të lodh kryet.” Unë dyshoja në fjalët e gjyshit, e dija se ai nuk thoshte të vërtetën, se njëherë pata dëgjuar Nikun, mikun e vjetër të tij, që i thoshte me të qeshur:
“Nuk hoqe dorë nga gratë edhe tash që po bëhesh gati të shkosh me të shumtët.” Dhe përgjigjen e tim gjyshi: “Të mbeti pidhi në gojë!”
U ngjita në dhomën time, po nuk mund të lexoja mësimet e lëna përgjysmë. Mendjen e kisha te historia e Lucës me Dragën; e shikoja ngjarjen si në film, i ndihmuar edhe nga imagjinata ime e papërmbajtshme. Prisja që të nesërmen fjala të merrte dhenë, po as kur shkova në shkollë dhe as kur u ktheva në shtëpi, kurrkush nuk e përmendi më këtë histori. Unë mora librin e leximit të klasës së shtatë, dola nga shtëpia se më duhej të mësoja përmendsh një vjershë për flamurin.Gjyshi, si zakonisht ishte ulur në një karrige, pranë tryezës së vjetër në oborr dhe po lexonte gazetën që sapo e kishte sjellë postieri.
Te ne në fshat, gazetat e ditës vinin zakonisht pasdite dhe gjithmonë im gjysh në mbasditet e vona lexonte gazetat që i fillonte nga faqet e fundit, andej nga botoheshin lajmet e botës. Kur më pa që po dilja, më pyeti se ku po shkoja. I thashë se po dilja nga lumi të mësoja përmendsh një vjershë për flamurin. Atje mund të përpëlitesha, të lexoja me zë e të recitoja sa të doja, se zakonisht pasditeve nuk kish frymë njeriu rrotull. Sapo kalova portën, pashë Dilanën që po vinte te shtëpia jonë dhe iu shmanga që të mos e takoja. Doja ta hiqja nga mendja historinë e Lucës me atë gruan e përdalë, po mendja më rrinte po aty. U betova me vete se kur të rritesha e të martohesha, kurrë nuk do ta tradhtoja gruan time dhe vazhdova rrugën që të mësoja vjershën. Sapo iu afrova bregut të lumit, dëgjova zërin e dikujt që fliste. Pashë se nën arrën e vjetër buzë ujit, ishte Luca me tri lopët e tij: Murrën, Larukën dhe Shegën, që po kullosnin duke përfshirë me gjuhën e gjatë e të lagësht barin e paktë të mbirë midis zallishtes. Të gjithë në fshat e dinin se Luca fliste me lopët e tij, njësoj siç flitet me njerëzit. I ledhatonte me fjalë, i mburrte, i nxiste që ta pëlqenin kullosën e njomë, se po avitej dimri e nuk do të kishin më ku ta gjenin, u fliste pët hallet e tij, u këndonte këngë të vjetra. Njëra nga lopët, Laruka e madhe, e kishte ngritur kokën dhe po e vështronte Lucën me sytë e saj të mëdhenj e të pikëlluar, sikur e ndiente vuajtjen e tij. Dy lopët e tjera kullosnin afër një grumbulli shkurresh duke shrofëtirë, si t’i kishte zënë rrufa e duke trembur me bisht mizat që nuk i linin të qeta.
“Po si nuk iu drodh syri kur i thashë, si nuk u shkreh në vaj, si nuk më zuri me grushta e shkelma, si nuk më gjuajti me fshesë a stol kokës?”, po i fliste lopës së tij që e vështronte me sy të pikëlluar dhe të pastër, sikur ia kuptonte dhimbjen. “Po më tha edhe që ta mbaja, pa le, më tha se do të më blente edhe dhurata në pazar për të, më tha, oh, ç’nuk më tha, më tha se do të gjallnohesha…” Ishte ulur mbi një trung të prerë, shtrëngonte kokën midis pëllëmbëve dhe vazhdonte t’i fliste lopës së tij, Larukës: “A e merr vesh ti këtë punë? Këtu diçka ka, diçka ka që unë nuk e paskam ditur prej katërdhjetë vjetësh.” Lopa nxori gjuhën, pastroi hundët duke i lëpirë, ndërsa Luca vazhdonte t’i bënte asaj pyetje të çuditshme, sikur kafsha të na qenkesh e vetmja mike besnike, e aftë ta kuptojë vuajtjen e tij. U largova fshehtas kur filloi të dëneste.
Kur Luca vdiq pas gjashtë muajsh nga sëmundja e pashërueshme që iu shfaq në stomak, unë u përpoqa shumë të kuptoj se cila ishte e fshehta që ai ndante me lopën e tij, Larukën e madhe. Ndalesha shpesh dhe e vështroja lopën e madhe në kullosë, përpiqesha ta kuptoj nga sytë e saj të fshehtën, po qe e pamundur. Ata sy të mëdhenj e të bukur, të thellë e të kthjellët, ishin si puse të brengosur, që kërkonin më kot livadheve të zonë e humbur.
Unë vazhdova prapë shkollën, edhe pse pata një rënie të dukshme në mësime atë vit, aq sa drejtori zemërgur paralajmëroi babain se nëse edhe në klasë të tetë do të vazhdoja ashtu, duhej të më bënte gati një kazëm e një lopatë që të punoja tokën se nuk isha për shkollë. Po parashikimet e drejtorit zemërlig nuk dolën, se klasën e tetë e mbarova shkëlqyeshëm dhe po atë vit, pa i mbushur ende katërmbëdhjetë vjetët, u largova nga fshati, ku u ktheva vetëm verërave ose gjatë pushimeve dimërore dhe të kremteve.
Dilana, edhe pse i vdiq i shoqi, nuk e braktisi fshatin, jetoi aty edhe shumë vjet të tjera dhe, siç më kanë treguar, çdo ditë vinte nga tri-katër herë në shtëpinë tonë, ashtu siç bënte edhe kur unë jetoja aty. Gjyshi im vdiq atë vit që unë rashë në dashuri me Nevilën, gruan time të parë, po ai nuk arriti ta njihte, edhe pse shumë herë më pati kërkuar të fejohesha se po u afrohesha të tridhjetave dhe sipas tij burri i sojmë nuk duhet ta shkojë dëm kohën me mendjen te gratë e botës.
Vdekja e tij qe shumë e rëndë për mua, më ligshtoi e më vetmoi se ai qe njeriu më i dashur në këtë botë dhe më i miri nga të gjithë burrat që njoha e do të njihja në të ardhmen. Kur hyra në shtëpi dhe pashë trupin e tij të madh, të veshur me kostum të ri, shtrirë mbi tabutin e mbuluar me cohë të bardhë, më lëshuan këmbët dhe m’u ndal fryma. Burrat që gjendeshin aty më bërtitën, më shkundën përkrahësh, kurse ime ‘më lëshoi një klithmë lutëse: “Ndihmojeni se mbaroi.” Ashtu i përhumbur nga dhimbja, dëgjova nëpër mjegull zërin e Dilanës që po thoshte: “S’ka faj djali, nuk la shoq mbi këtë dhé!”
Edhe sot e kësaj dite, sa herë shkoj në qytetin e vogël ku banojnë prindërit e mi, tashmë të lodhur e të drobitur nga pleqëria, i pyes edhe për Dilanën, në rron a s’rron më dhe a mbahet. Dhe gjithmonë, im atë ma pret me inat: “Ende nuk e ka marrë dreqi hisen e vet. Karafilja nuk i hoqi kurrë rrobat e zisë qyshkur vdiq ai, gjyshi yt i bukur.” Dhe flet me urrejtje, sikur im gjysh të mos ishte babai i tij.