Konferencë e mbajtur më 8 maj 1953 në një klub të Bremes.
Subjekti i kësaj konference është trajtuar në një mënyrë më të zhvilluar në faqet 19-47 dhe 61-78 të vëllimit Was heisst Denken? (“Çfarë do të thotë “të mendosh”?”), Tübingen, 1954. Teksti që do të lexojmë rimerr këtu pikat esenciale.
Ura drejt shpresës më të madhe
DUKET E LEHTË t’ i përgjigjesh kësaj pyetje, sepse ne e gjejmë përgjigjen e saj në vetë shkrimet e Nietzsche-s, nën formën e parashtrimeve qartësisht të formuara dhe, për më tepër, të shtypura në gërma italike. Libri, ku Nietzsche paraqet kryesisht figurën e Zarathoustra-ës, përbëhet nga katër pjesë, shkruar në rrjedhën e viteve 1883-1885 dhe mban titullin Kështu foli Zarathoustra.
Nietzsche i ka dhënë këtij libri, si shok udhe, një nëntitull: Një libër për të gjithë e për askënd. “Për të gjithë”, në të vërtetë, nuk do të thotë: për një ndokënd në sensin e kujtdo. “Për të gjithë” do të thotë: për çdo njeri që shfaqet i tillë si njeri, për një dikë që në çdo rrethanë dhe në çdo masë bëhet për vetveten, në qenien e tij, i denjë për të qenë i menduar. “…ndërsa për askënd” nënkupton: për asnjë ndër kureshtarët, të arritur nga të gjitha anët me anijen e fundit; pra për njerëz që dehen thjesht me copëza të veçuara apo fraza të shkëputura nga libri dhe që janë të marrosur prej gjuhës së tij gjysmë-kënduese e gjysmë-klithëse, herë të matur e herë të rrëmbyer, shpesh të një niveli të lartë, por nganjëherë edhe të sheshtë – në vend që të angazhohen pikërisht në udhën e mendimit që kërkon këtu fjala e tij.
Kështu foli Zarathoustra. Një libër për të gjithë dhe për askënd. Sa shqetësuese është mënyra në të cilën është justifikuar nëntitulli i kësaj vepre – par a contrario – gjatë 70 vjetëve që kanë pasuar botimin e saj. Ai është kthyer në një libër për çdokënd e deri më sot nuk është gjendur asnjë njeri i aftë të mendojë, që të jetë ngritur në lartësinë e mendimit të tij themelor dhe të ketë mundur ta vlerësojë origjinën e këtij mendimi në gjithë rëndësinë e vet. Po kush është Zarathoustra? Le të lexojmë me kujdes titullin kryesor të veprës dhe do të gjejmë menjëherë një tregues: kështu foli Zarathoustra. Zarathoustra flet. Ai është një folës. I çfarë lloji? Një orator popullor, madje një predikues? Jo, folësi Zarathoustra është një zëdhënës (Fürsprecher). Ne takojmë këtu një fjalë mjaft të vjetër të gjuhës gjermane dhe, me thënë të vërtetën, edhe me sense të shumëfishta kuptimi. Für, fjalë për fjalë, do të thotë “përpara” (vor). Akoma sot Fürtuch (“copë për përpara”) është në gjermanisht fjala e zakonshme për përparëse, ndërsa Fürsprech (“avokat”) flet përpara dhe mban fjalën. Por für do të thotë gjithashtu: në favor të, për mbrojtjen e. Kështu, zëdhënësi përfundimisht është ai që interpreton dhe shpjegon atë nga e cila, e për çfarë, ai flet.
E Zarathoustra është zëdhënës pikërisht në këtë sens të trefishtë kuptimi. Çfarë shpall ai? Në favor të kujt flet ? Çfarë do të shpjegojë? Më tej, a është Zarathoustra vetëm zëdhënësi çfarëdo i s’ka rëndësi se çfarë gjëje apo ai është zëdhënësi i një gjëje të vetme, i asaj që, arrin ta shqetësojë njeriun përpara çdo gjëje tjetër dhe në çdo moment?
Drejt fundit të pjesës së tretë të Kështu foli Zarathoustra, një pasazh është nëntitulluar “Konvaleshenti” (Der Genesende). Ky është Zarathoustra. Por çdo të thotë “konvaleshenti”? Genesen (“shëroj”) është e njëjta fjalë me greqishten dheome, dhostos. Një sens tjetër është “kthehem në shtëpi”; “nostalgjia” është e keqja e vendit, dhimbja e largimit. Der Genesende (“konvaleshenti”) është ai që e përmbledh dhe e përqëndron veten për kthim, dmth për hyrjen në rrjedhën e tij. Konvaleshenti është në rrugë drejt vetvetes, në atë mënyrë që të arrijë të thotë nga vetvetja se kush është. Në pasazhin në fjalë, konvaleshenti thotë: “Unë, Zarathoustra, zëdhënësi i jetës, zëdhënësi i vuajtjes, zëdhënësi i rrethit…”
Pra, Zarathoustra flet në favor të jetës, të vuajtjes, të rrethit e kështu, ai i shpall ato. Të treja: “jetë-vuajtje-rreth” janë të ndërvarura, ato janë e njëjta gjë. Ndaj, nëse do të mund ta mendonim rregullisht këtë gjë të trefishtë si një gjë të vetme, atëherë patjetër që do të jemi në gjendje të parathonim se zëdhënësi i kujt është Zarathoustra dhe se kush ai vetë, si zëdhënës, mund të jetë fare mirë. Padyshim, që mund të ndërhynim që tani, të armatosur me një shpjegim të trashë dhe të thoshim me një siguri të pakontestueshme se: “jeta”, në gjuhën e Nietzsche, nënkupton vullnetin për fuqi, natyrën themelore të gjithçkaje që është, e jo vetëm të njeriut. Ndërkohë që ajo çka duhet nënkuptuar me “vuajtje”, na e shpjegon vetë Nietzsche në termat e mëposhtëm kur thotë: “Gjithçka që vuan dëshiron të jetojë…”, dmth edhe gjithçka që është në mënyrën e vet vullnetit për fuqi. Prej kësaj ne kuptojmë: “forcat transformuese përplasen”. “Rrethi” është shenja e unazës, kurbatura e të cilit kthehet tek vetvetja dhe qarkorja e saj prodhon atë identike që rivjen tek ne gjithmonë.
Për pasojë, Zarathoustra paraqitet kështu si zëdhënësi i një mendimi të tillë: “Që gjithçka që është lehtë vullnet fuqie, që si vullnet krijues vuan duke u ndeshur me vetveten dhe që e paraqet veten pikërisht kështu, zë vend në Rikthimin e përjetshëm të identikes.
Me këtë parashtrim ne kemi arritur të përkufizojmë, siç thuhet në gjuhën shkollore, qenien e Zarathoustra-s. Madje mundemi edhe ta shënojmë këtë përkufizim, ta ngulisim atë në memorien tonë dhe ta prodhojmë në çdo rast që na nevojitet. Mundemi gjithashtu të rekomandojmë edhe atë përkufizim të nxjerrë nga ato fraza të shtypura në gërma italike që, në vetë shkrimet e Nietzsche-s, na thonë se kush është Zarathoustra.
Kështu, në pasazhin tashmë të përmendur Konvaleshenti ne lexojmë:
“Ti (Zarathoustra), ti je ai që mëson Rikthimin e përjetshëm…!”
Dhe në prologun e veprës së plotë gjendet:
“Unë (Zarathoustra), unë ju mësoj Mbinjeriun.”
Sipas këtyre frazave, Zarathoustra, zëdhënësi, është një mësues që “mëson”. Ai mëson dukshëm dy gjëra: Rikthimin e përjetshëm të Identikes dhe Mbinjeriun. Vetëm se në fillim ne nuk arrijmë të shohim nëse është vallë e mundur një gjë e tillë dhe se si rekomandohet ajo që ai mëson. Sidoqoftë, edhe sikur rakordimi të bëhej i qartë, patjetër që ne nuk kishim për ta kuptuar gjithmonë, pra në çdo rast, në është pikërisht zëdhënësi ai që dëgjojmë e nëse ne mund të arrijmë vallë të mësojmë diçka nga ky mësues. Sepse, në mungesë të të dëgjuarit dhe të mësuarit nga ai, ne s’kemi pë ta ditur asnjëherë saktë se kush është Zarathoustra. Kështu që nuk mjafton të afrojmë fraza nga ku mund të nxjerrim atë çka zëdhënësi thotë për vetveten. Përkundrazi, lipset të shohim se si ai arrin ta bëjë diçka të tillë, në çfarë rasti dhe me ç’përqëndrim vemendjeje. Fjalën vendimtare: “Ti je ai që mëson Rikthimin e përjetshëm!”, nuk është Zarathoustra që ia thotë spontanisht vetvetes, po janë kafshët e tij ato që ia thonë një gjë të tillë mësuesit të tyre. Ato janë emërtuar që në fillim të prologut dhe, më qartë, në konkluzionin e tij. Aty lexojmë:”… ndërsa dielli ishte në zenit, ai (Zarathoustra) nisi të kërkojë qiellin me vështrim, sepse dëgjonte nëpër të klithmën e mprehtë të një zogu. Dhe ja! tek pa një shqiponjë të fluturonte në ajër duke formuar rrathë të mëdhenj, ndërsa një gjarpër të rrinte i ngritur pezull mbi të, jo si një pre, por si një mik: sepse mbahej fort i mbështjellë rreth qafës së saj”. Në këtë përqafim të mistershëm, ne ndjejmë tashmë sesi rrethi dhe unaza, në një mënyrë të pashprehur, mpleksen në rrotullimet e shqiponjës dhe në mbështjelljet e gjarpërit . Ndjejmë se si shkëlqen kjo unazë që quhet anulus, aeternitatis: unaza vulosëse dhe viti i përjetësisë. Spektakli i dy kafshëve tregon atë që, duke u rrotulluar apo duke u mbështjellur, ato lidhen ndërmjet tyre. Sepse nuk janë ato që krijojnë rrethin dhe unazën, por ato që përfshihen në të, për të pasur kështu qenien e tyre. Në spektaklin e dy kafshëve na shfaqet pikërisht ajo që i intereson Zarathoustrës, teksa ai nis të kërkojë qiellin me vështrim. Ja përse teksti vazhdon:
“-Janë kafshët e mia! thotë Zarathoustra dhe gëzohet me gjithë zemër.
“Kafsha më krenare dhe kafsha më e zgjuar që mund të jetë nën këtë diell – të dyja bashkë janë nisur të njohin.
“Ato duan të dinë nëse Zarathoustra jeton akoma. Në fakt, a jetoj unë vallë akoma?”
Pyetja e Zarathoustra-s e ruan peshën e saj vetëm nëse ne e kuptojmë fjalën e vagullt “jetë” në sensin e “vullnetit të fuqisë”. Zarathoustra pyet: a i përgjigjet vullneti im këtij vullneti që, si vullnet fuqie, drejton gjithçka që është?
Dy kafshët, pra, duan të zbulojnë qenien e Zarathoustra-s. Ndaj, ai pyet vetveten nëse është akoma, dmth tashmë, ai që është me të vërtetë. Në një shënim mbi Kështu foli Zarathoustra, lexojmë:
“A ndjej vallë kënaqësi të pres kafshët e mia? Po nëse janë vërtet kafshët e mia, atëherë ato duhet ta dinë mirë si të më gjejnë ( “Heshtja e Zarathoustra-ës”).
E janë po këto kafshë që – në pasazhin e treguar me titull Konvaleshenti- i thonë atij një frazë me gërma italike që nuk duhet ta anashkalojmë. Ato thonë:
“Sepse kafshët e tua e dinë mirë, o Zarathoustra, që ti je dhe duhet të bëhesh: shiko, ti je ai që mëson Rikthimin e përjetshëm, – i tillë është tani fati yt!”
Prej kësaj, del në dritë që Zarathoustra, para së gjithash, duhet të bëhet ai që është. Mirëpo, Zarathoustra zbrapset përpara një të ardhmeje të tillë. E frika është e ndjeshme përgjatë gjithë këtij libri që përshkruan historinë e tij. Kjo frikë shënon stilin, ajo shpjegon hapin ngurues dhe gjithnjë e më të ngadalësuar, të mbarë veprës. Kjo frikë madje, mbyt tek Zarathoustra, që në fillim të udhës së tij, çdo siguri dhe pretendim. E kush, para së gjithash, nuk e ka kuptuar këtë frikë, kush nuk e ndjen atë vazhdimisht, përgjatë gjithë atyre diskutimeve që shpesh duken shumë pretenduese, me pamje të cilat u përkojnë gjithmonë atyre të një dehjeje ekstaziake, atëherë ai s’ka për ta kuptuar kurrë se kush është vërtet Zarathoustra.
Pasi, nëse duhet që Zarathoustra të bëhet pikësëpari ai që mëson Rikthimin e përjetshëm, ai nuk mundet të vihet përnjëherë në mësim të saj. Ja përse ne lexojmë këtë frazë tjetër në nismën e udhëtimit të tij: “Unë ju mësoj Mbinjeriun.”
Ç’ është e vërteta, në lidhje me fjalën “Mbinjeri”, na duhet së pari të flakim tej të gjitha romancat e rreme dhe shqetësuese që shoqërojnë këtë fjalë në opinionin e përgjithshëm. Me emrin “Mbinjeri”, Nietzsche nuk përshkruan pikërisht një njeri të ngjashëm me ata që ne njohim dhe thjesht të përmasave më të mëdha. Ai nuk mendon aspak më shumë as edhe për një lloj njerëzish që do të hidhnin poshtë çdo humanitet, që do të ngrinin në ligj arbitraren më të pastër dhe do ta bënin vendosjen e rregullit të saj me një furi titanësh. Mbinjeriu, për ta marrë këtë fjalë krejtësisht shkronjë për shkronjë, është shumë më parë ai që ngrihet sipër njeriut të sotëm e të djeshëm, por vetëm e vetëm për ta çuar këtë njeri, para së gjithash, deri në qenien e tij – që është gjithnjë nën vuajtje – e për ta lënë të vendosur pikërisht aty. Një shënim postum në lidhje me Zarathoustra-ën thotë:
“Zarathoustra nuk do asgjë të humbasë nga e kaluara e humanitetit, ai do gjithçka ta hedhë në përzierje”.
Por nga ku vjen vallë thirrja e alarmit ndaj Mbinjeriut? Përse njeriu i dikurshëm dhe ai i sotëm nuk është më i mjaftueshëm? Sepse Nietzsche e njeh çastin historik ku njeriu përgatitet për të hyrë në dominimin e plotë të tokës? Nietzsche është mendimtari i parë që shtron pyetjen tonë vendimtare, duke u vendosur në krahun e pikëpamjes së kësaj historie të botës që shfaqet për herë të parë, e që e mendon këtë pyetje në gjithë rëndësinë e saj metafizike. Kjo pyetje parashtrohet si më poshtë: A është i përgatitur vallë njeriu si i tillë, d.m.th në qenien e tij ashtu siç ajo është zbuluar deri tani, për të marrë përsipër dominimin e tokës? Nëse jo, si të transformohet, që të mundet “të nënshtrojë” tokën dhe të arrijë të përmbushë kështu edhe fjalën e një Testamenti të Vjetër? Njeriu i sotëm, a s’duhet vallë të përcillet përtej vetes për të qenë në lartësinë e këtij misioni? Nëse është pikërisht kështu, “Mbinjeriu” i menduar korrektësisht, nuk mund të jetë produkt i një imagjinate të degjeneruar, pa fre e të arratisur në zbrazëti. Po kaq pak është e mundshme që të zbulohet “historikisht” natyra e tij nga një analizë e epokës moderne. Nuk duhet pra kërkuar trajta thelbësore e Mbinjeriut në ato personazhe, vullneti i fuqisë së të cilëve, shkurtpamës dhe i keqinterpretuar, i mbrun pikërisht kështu funksionarët e vet kryesorë dhe i shtyn përpara në majat e formave të tij të ndryshme të organizimit. Ka një detaj, për të qenë të vërtetë, që ne do të duhej ta shënonim menjëherë: ky mendim, që është kthyer drejt figurës së një mësuesi që mëson Mbi-njeriun, na përket neve, ai i përket Europës, tokës mbarë, jo vetëm “sot akoma”, por sidomos dhe pikësëpari, nesër. Megjithatë, shtrohet pyetja: na lipset ta aprovojmë këtë mendim apo ta luftojmë atë, na duhet të kalojmë përtej tij apo ta imitojmë me ndihmën e shënimeve të rreme. Dihet, që çdo mendim thelbësor kalon rrëshqanthi turmës së partizanëve apo kundërshtarëve të tij.
Duhet pra që ne të mësohemi së pari të mësojmë nga ai që mëson, dhe kjo të ndodhë vetëm që të mësohemi të pyesim edhe më larg se ai. Është vetëm kështu që ne do të zbulojmë një ditë kush është Zarathoustra i Nietzsche-s, ose përndryshe s’kemi për ta zbuluar kurrë.
Mbetet padyshim për të konsideruar nëse është i mundur vallë vazhdimi i tij, duke pyetur më larg sesa nuk shkon mendimi i Nietzsche-s, apo lipset patjetër të bëhet një hap prapa.
Më tej, mbetet të konsiderojmë më parë nëse kjo “prapa” përfaqëson një të kaluar “historikisht” të konstatueshme dhe që ne do të donim ta restauronim (psh botën e Goethe-s) apo nëse kjo “prapa” çon në mënyrë të përmbledhur në një qenie, fillimi i së cilës pret akoma një mendim-kujtim (pra mendim që luan edhe rolin e kujtimit) , për t’ u kthyer në një fillim që të na e bëjë të dukshëm ora më e parë e mëngjesit
Për momentin, sidoqoftë, le të kufizohemi të mësojmë disa gjëra mbi Zarathoustra-ën. Metoda më e përshtatshme është që ne të përpiqemi të shoqërojmë hapat e parë të “mësuesit”, ashtu siç ato hidhen. Ai mëson duke treguar. Ai e para-sheh qenien e Mbinjeriut dhe i jep atij një formë të dukshme, sepse është vetëm Zarathoustra ai që mëson dhe jo Mbinjeriu në vetëvete. Edhe Niezsche nga ana e tij nuk është Zarathoustra, por ai që pyet, që përpiqet të kapë – duke menduar – qenien e Zarathoustra-ës.
E kjo pë shkak se Mbinjeriu kalon përtej mënyrës, deri tani të njohur, të të qenurit të njeriut: ai është një kalim, një urë. E me qëllim që ta ndjekim, duke mësuar, mësuesin që mëson Mbinjeriun, na duhet – duke ruajtur imazhin tonë – të arrijmë deri tek ura, për ta menduar kështu kalimin në një mënyrë pothuaj të plotë, vetëm nëse konsiderojmë tre pika:
1. Vendin nga ku largohet ai që kalon.
2. Kalimin vetë.
3. Vendin ku shkon ai që kalon.
Ky vend i fundit duhet të jetë i shikuar mirë nga ne, dhe sidomos nga ai që kalon, po më parë nga vetë mësuesi që duhet ta tregojë atë. Nëse nuk shohim që në fillim se ku shkojmë, kalimi mbetet pa drejtim dhe ajo së cilës kalimtari duhet t’ i largohet mbetet e papërcaktuar. Por, nga ana tjetër, ajo drejt kujt kalimtari është thirrur të kalojë shfaqet nën një dritë të plotë vetëm atëherë kur ai të ketë arritur aty. Për kalimtarin, e akoma më shumë për mësuesin që duhet të tregojë kalimin, për Zarathoustra-ën vetë, pika e arritjes mbetet gjithmonë e largët. Afërsia e së largtës, e asaj që arrin të kujtohet për të, në gjuhën tonë shprehet saktësisht nga fjala nostalgji (die Sehnsucht). Është gabim që ne lidhim die Sucht me suchen (kërkoj) dhe me “qenie e nxitur”. Fjala e vjetër Sucht do të thotë sëmundje, e keqe, dhimbje. (Shiko Gelbsucht, “zverdhje”, Schwindsucht, “dobësim”, “hollim”.)
Nostalgjia është dhimbja që na shkakton afërsia e së largtës.
Aty ku shkon ai që kalon, aty është dhe vendi i nostalgjisë së tij. Ai që kalon, siç ka bërë përpara tij edhe ai që e drejton, pra mësuesi, është, ashtu si e thamë në fillim, në rrugën drejt kthimit kah vetë qenies së tij. Ai është Konvaleshenti. Në pjesën e tretë të Kështu foli Zarathoustra, pasazhi Konvaleshenti pasohet menjëherë me një tjetër, të titulluar Nostalgjia e Madhe(9). Në këtë pasazh, që është nji para pasazhit të parafundit të pjesës së III, mbarë vepra kap pikën e saj kulminante. Në një shënim postum Nietzsche vëren:
“Një e keqe hyjnore formon përmbajtjen e Zarathoustra-ës, pjesa e IIItë.”
Në pasazhin Nostalgjia e Madhe, Zarathoustra bisedon me shpirtin e tij. Sipas doktrinës së Platon-it, që është një autoritet për metafizikën perëndimore, qenia e mendimit qendron në dialogun e shpirtit me vetveten.
“Mbledhja në vetvete është një thënie, që nënkupton se shpirti vetë rend në rrugë drejt vetvetes, duke bërë kështu rrotullimin e gjërave që ai sheh në çdo moment “.
Ndërkohë që në dialogun me shpirtin e vet Zarathoustra mendon “mendimin e tij më të thellë”. Ja si fillon pasazhi Nostalgjia e Madhe në gojën e Zarathoustra-ës.
“Oh! shpirti im, të kam mësuar për të thënë “Sot” njëlloj siç të kam mësuar për të thënë edhe “Një ditë” dhe “Dikur” e për të kaluar duke kërcyer përsipër gjithçkaje: Këtu, Aty dhe Atje”.
Të tre fjalët “Sot”, “Dikur”, “Një ditë” janë të shkruara me gërmë të madhe dhe ndërmjet thonjëzave. Ato përshkruajnë trajtat themelore të kohës. Mënyra me të cilën Zarathoustra i emëron ato, të lë të kuptosh që, tani e tutje, ai detyrimisht duhet të thotë fjalën e fundit të qenies së tij. Po ç’është ajo vallë? Që “Një ditë” dhe “Dikur”, pra e ardhmja dhe e shkuara janë si “Sot”. E “Sot” nga ana e saj është si e shkuara dhe si ajo që do të vijë, sepse të tre fazat e kohës konvergojnë njëlloj si e Njëjta drejt së Njëjtës dhe bashkohen në një të Sotme unike, në një Tani të qëndrueshme. Këtë Tani të së gjithmonshmes, metafizika e emërton: përjetësi. Edhe Nietzsche, gjithashtu, i mendon tre fazat e kohës nisur nga pikëpamja e përjetësisë si Tani e së gjithmonshmes. Vetëm, permanenca (Stete) nuk qëndron për të në një pozicion fiks (Stehen), por në një Rikthim të Identikes. Ndaj dhe Zarathoustra, kur arrin t’ia mësojë këtë thënie Shpirtit të tij, bëhet ai që mëson Rikthimin e përjetshëm të Identikes. Në një kohë kur ky Rikthim nga ana e tij, është pikërisht plotësia e pashtershme e jetës së gëzuar dhe të dhimbshme: ajo kah së cilës kthehet “Nostalgjia e madhe” e atij që mëson Rikthimin e përjetshëm të Identikes.
Ja pse, në të njëjtin pasazh, “Nostalgjia e madhe” është quajtur gjithashtu edhe “Nostalgjia e Mbi-bollëkut”.
“Nostalgjia e madhe” jeton sidomos aty ku kjo nostalgji arrin të nxjerr ngushëllimin (Trost) e saj të vetëm; dmth tek besimi. Në vend të fjalës tejet të vjetër Trost (prind i trauen, “të kesh besim”, zutrauen, “të besosh”), ne mund të shërbehemi në gjuhën tonë me fjalën Hoffnung (“shpresë”). “Nostalgjia e madhe” që mban Zarathoustra-ën zgjon tek ai sentimentin e “Shpresës së tij më të madhe”, duke e shënjuar atë në mënyrë të qartë.
Por çfarë e justifikon Zarathoustra-ën dhe e çon atë drejt Shpresës së tij më të madhe?
Cila është ura që i jep atij kalimin drejt Mbinjeriut dhe i lejon që – duke kaluar nëpër të – të largohet nga njeriu i sotëm, në atë mënyrë që të arrijë të shkëputet përfundimisht prej tij?
Arkitektura e veçantë e Kështu foli Zarathoustra, vepër që duhet të tregojë kalimin e njeriut që kalon përtej, kërkon që përgjigja e kësaj pyetje të jetë e dhënë në pjesën përgatitore të veprës, që është e dyta. Këtu, në copëzën Grenxat, Nietzsche bën Zarathoustra-ën të thotë:
“Çlirimi i njeriut nga hakmarrja, është për mua ura drejt shpresës më të lartë dhe një ylber pas stuhish të gjata”.
Frazë, sa e veçantë për opinionin e zakonshëm, aq edhe e çuditshme në raport me idenë komode që ne kemi formësuar rreth filozofisë së Nietzsche-s. Pse vallë, nuk merret ai si promotor i vullnetit të fuqisë, si nxitës i politikës së forcës dhe luftës, si ai që ka shpërthyer çmendurinë e tërbuar të “kafshës bjonde”?
Ndërkohë që fjalët ” Çlirimi i njeriut nga hakmarrja, në tekst, janë të shtypura madje me gërma italike. Mendimi i Nietzsche-s duket kështu i kthyer drejt çlirimit që na shkëput nga shpirti i hakmarrjes. Mendimi i tij kërkon të jetë kështu në shërbim të një shpirti që, si liri e fituar mbi etjen për hakmarrje, i paraprin jo vetëm çdo vëllazërimi të thjeshtë, por dhe çdo “dëshire – vetëm – për të ndëshkuar”, një shpirti që të shfaqet paraprirës, si ndaj çdo përpjekje paqeje ashtu dhe ndaj çdo përcjellje lufte e i huaj ndaj atij shpirtit që, mbi pakte, do të bazojë dhe të sigurojë pax, paqen. Fusha e kësaj lirie të fituar mbi hakmarrjen është, po njëlloj e huaj, edhe ndaj pacifizmit, politikës së forcës dhe një neutraliteti që përllogarit. Ajo është po njëlloj e huaj edhe ndaj një dobësie që i lë gjërat të rrëshqasin, apo ndaj një përvjedhjeje në orën e sakrificës, që ndodh përgjatë ndërhyrjeve të verbëra dhe detyrimit për të vepruar me çdo kusht.
Është ndaj këtij shpirti të një lirie të fituar mbi hakmarrjen që ngjitet i pretenduari mendim i lirë i Nietzsche-s.
Çlirimi i njeriut nga hakmarrja. Ndaj, nëse mund ta konsiderojmë veçse nga larg këtë shpirt lirie, të kuptuar si trajtën themelore të mendimit të Nietzsch-es, atëherë imazhi i pranuar deri më sot për të e që ka qenë i tillë gjithmonë, që nga fillimi, duhet detyrimisht të bjerë.
“Sepse, çlirimi i njeriut nga hakmarrja: është për mua – thotë Nietzsche – ura drejt shpresës më të lartë”, duke thënë kështu në të njëjtën kohë, në një gjuhë që e fsheh atë për të cilën ai përgatitet, edhe se drejt kujt drejtohet “Nostalgjia e tij e madhe”.
Por ç’ kupton Nietzsche këtu me hakmarrje? Ku konsiston, sipas tij, çlirimi që na largon nga hakmarrja?
Ne do të mjaftohemi për të sjellë pak dritë vetëm mbi këto dy detaje e ndoshta më pas kjo dritë do të na lejojë për të parë më qartë urën që, sipas një mendim të tillë, duhet ta çojë njeriun që ne njohim tek Mbinjeriu. Në vendin e kalimit shfaqet dhe vendi ku shkon kalimtari. Ndaj, ne mundemi të kuptojmë më herët, se në çfarë mase Zarathoustra, si zëdhënës i jetës, i vuajtjes, i rrethit, është gjithashtu edhe mësuesi që mëson njëkohësisht si Rikthimin e përjetshëm ashtu dhe Mbinjeriun.
Por përse diçka kaq vendimtare varet nga largimi ynë nga hakmarrja? Ku fle shpirti i hakmarrjes, ku i ushtron ai rrënimet e tij? Nietzsche na përgjigjet në pasazhin e paraparafundit të pjesës së dytë të Kështu foli Zarathoustra. Ajo është titulluar Mbi Çlirimin. Aty lexojmë:
“Shpirti i hakmarrjes: miqtë e mi, i tillë ishte deri tani meditimi (Nachdenken) më i mirë i njeriut; ndaj aty ku ka dhimbje duhet gjithmonë të ketë dhe një ndëshkim”.
Kjo frazë rilidh përnjëherësh hakmarrjen me çdo vepër meditimi të kryer ndonjëherë nga njerëzit. Meditimi për të cilin flet Nietzsche nuk përshkruan çfarëdolloj refleksioni (Ueberlegen), por atë mendim ku pushon dhe përpëlitet lidhja e njeriut me atë që është, me qenien. Ndaj, njeriu përfytyrohet qenie, në masën që ai arrin të mbajë lidhje me qenien: duke konsideruar që ai është, atë që ai është dhe si ai është; si do të mund të ishte dhe si do të duhej të ishte, me një fjalë: ai përfytyrohet qenie sipas raportit me qenien e tij (Sein). Kjo (ri)-paraqitje, (Vor – stellen) ose filozofikisht, ky përfaqësim është mendimi.
Sipas frazës së Nietzsche-s, ky përfaqësim deri tani ka qenë i determinuar nga shpirti i hakmarrjes, pasi njerëzit e mbajnë raportin e tyre, kështu të determinuar, me atë që është dhe për atë çka është më e mira.
Kështu, në çfarëdolloj mënyre që njeriu të përfytyrohet si qenie, ai përfytyrohet si i tillë vetëm në perspektivën e qenies së qenies. Prej asgjëje tjetër, por veçse prej kësaj perspektive, ai mund ta kapërcejë qenien dhe të arrijë të kalojë deri tek Qenia. “Përtej” në greqisht do të thotë meta. Ja pse çdo lidhje e njeriut me qenien si të tillë është në vetvete metafizikë. Rrjedhimisht, kur Nietzsche e kupton hakmarrjen si një shpirt që jep ndaj raportit të njeriut me qenien, tonalitetin dhe determinimet e tij, ai e mendon atë (hakmarrjen) njëherazi edhe në mënyrë metafizike.
Hakmarrja nuk është këtu një temë e thjeshtë morali, dhe të çliruarit nga ajo nuk është një detyrë e edukimit moral. Po aq pak hakmarrja dhe etja për hakmarrje mbeten objekte të psikologjisë. Përkundrazi, Nietzsche e trajton metafizikisht qenien dhe peshën e hakmarrjes. Por, në fillim le të kuptojmë se ç’do të thotë hakmarrje?
Nëse, me largësinë e nevojshme të shikimit, ne qëndrojmë së pari në sensin e fjalës, ne mund të gjejmë aty një tregues. Rache(“hakmarrje”), rächen(“hakmerrem”), wreken (i njëjti sens), urgere do të thotë: ndeshem, shtyj, bëj të ecë përpara vetes, përndjek, jam në gjurmë të. Në çfarë kuptimi hakmarrja është në gjurmë të…? Ajo nuk kërkon vetëm për të kapur, mbërthyer, patur zotërimin e…. Ajo kërkon më tepër, kërkon ta vërë për fund atë që ndjek në bazë të gjurmëve që ka. E kjo gjueti (Nachstellen) që hakmarrja përfaqëson në vetvetvete vihet së pari përballë asaj mbi të cilën ajo hakmerret. E vihet në atë mënyrë që të synojë ta vërë atë poshtë, për t’ u gjendur vetë, përballë asaj që ka vënë poshtë, në një pozicion superior e për të venë kështu në vend rëndësinë e vet, të përllogaritur si e vetmja që duhet të ruhet. Sepse etja për hakmarrje është e eksituar nga ndjenja e të qenurit i mundur dhe i prekur. Në rrjedhën e të njëjtave vite ku ai krijonte veprën e tij Kështu foli Zarathoustra, Nietzsche ka shënuar vërejtjen:
“Do t’i këshilloja të gjithë martirët të pyesnin veten nëse nuk është vallë etja për hakmarrje ajo që i ka shtyrë ata deri në cakun e fundit”.