Na duhet të pranojmë se jemi duke kërkuar dhe se është e vështirë të arsyetojmë pakënaqësinë tonë, duke shpjeguar se ç’është ajo që e kërkojmë.
Në distanca kohore edhe pyetjen tonë e formulojmë ndryshe. Por ajo rishfaqet me këmbënguljen më të madhe, me të lënë romanin e përfunduar në ofshamën e thellë. A thua vlen kjo? Çka është thelbi i tërë kësaj? A është e mundur që, falë atyre lëkundjeve të vogla që duket se shpirti i njeriut i bën herë pas here, Beneti me aparaturën e tij madhështore e ka zënë jetën së prapthi? Jeta ikën; e mbase pa jetë asgjë tjetër nuk ka vlerë.
Të jesh i detyruar për të përdorur një figurë të tillë, domethënë, të pranosh të mjegulltën; por mbase e përmirësojmë çështjen duke folur për realitetin, ashtu siç janë të prirur të bëjnë kritikët.
Duke pranuar paqartësinë, që e ngarkon gjithë kritikën e romaneve, le ta hedhim në short mendimin se për ne, në këtë çast, forma e prozës më të popullarizuar shumë më shpesh e humb se e qëllon atë, që ne e mëtojmë. Sido ta quajmë, jetë apo shpirt, të vërtetë apo realitet, kjo, gjëja thelbësore, është flakur fare tutje dhe refuzon që të mbahet më në ato rroba, të cilat hiç nuk i shkojnë e që ne ia kemi qepur aq keq.
Prapëseprapë, këmbëngultazi e të vetëdijshëm, vazhdojmë të konstruktojmë tridhjetë e dy kapitujt tanë, sipas një dizajni që gjithnjë e më pak i ngjason vizionit në mendjen tonë. Kaq shumë punë e madhe për të vërtetuar qëndrueshmërinë, përngjasimin e tregimit me jetën; nuk është mund thjesht i derdhur kot, por është pa vend, për aq sa errëson dhe njollos dritën e koncepsionit.
Shkrimtari detyrohet jo nga vullneti i lirë, por nga zgjedha e një tirani fuqiplotë e të paskrupullt, të sigurojë një subjekt, komedi, tragjedi, dashuri, lakmi dhe njëfarë propabiliteti duke balsamuar tërësinë, pa ndonjë të metë, aq sa nëse të gjitha figurat e tij do të ngjalleshin, do ta gjenin vetveten të veshura krejt, tërësisht sipas modës së atij çasti, deri edhe te pullat e palltove të tyre. Janë zbatuar urdhrat e tiranit; romani është bërë sipas tyre. Por nganjëherë, me kalimin e kohës, gjithnjë e më shpesh përjetojmë dyshim çastor, një spazmë revolte, derisa faqet mbushen në mënyrë të zakonshme.
A është jeta kështu?
A duhet të jenë romanet kësisoj?
Duke shikuar përbrenda, duket se jeta është shumë larg të qenit “kësisoj”.
Vështrojmë për një çast një mendje të rëndomtë në një ditë të zakonshme. Mendja pranon impresione të panumërta – triviale, fantastike, kalimtare ose të gdhendura me mprehtësi metalike. Ato vijnë ngado, një rreshje e pandërprerë atomesh të panumërta; duke rënë, duke marrë formën e jetës në ditën e hënë apo të martë, theksi bie ndryshe nga ç’ndihej në të kaluarën; çasti i rëndësisë vjen jo këtu, por atje; ashtu që po të ishte shkrimtari i lirë e jo skllav, të mund të shkruante atë që zgjedh vetë e jo atë që detyrohet; po të mund ta bazonte punën mbi ndjenjat e veta e jo mbi zakone, s’do të kishte subjekt, as komedi, as tragjedi, as dashuri, lakmi a katastrofë sipas stilit të akceptuar, e s’do të kishte mbase as edhe një pullë të vetme të qepur sipas shijes së rrobaqepësve të Bond-Stritit.
Jeta nuk është një varg simetrik llambash rrotulluese, po një aureolë rrezulluese, një perimetër gjysmëtransparent që na rrethon që nga fillimi i vetëdijes e deri në fund.
A nuk është detyra e prozatorit të shprehë këtë shpirt të ndryshueshëm, të panjohur e të pafund, të tregojë çfarëdo bredhjeje a ndërlikueshmërie që ai mund të manifestojë, e sa të ketë mundësi, me më pak përzierje me atë që është e huaj dhe e jashtme?
Nuk po apelojmë vetëm për guxim e sinqeritet; por sugjerojmë se lënda e prozës është pak më ndryshe nga ajo që, sipas një zakoni të këtillë, kërkojmë të përkufizojmë cilësinë që e dallon punën e disa shkrimtarëve të tjerë, në mesin e të cilëve James Joyce është më i shquari, nga puna e paraardhësve të tyre.
Ata përpiqen të vijnë më afër jetës dhe të ruajnë më përzemërsisht e saktësisht atë që u intereson dhe që i nxit, qoftë edhe atëherë kur, për ta bërë këtë, u duhet të ikin prej numrit më të madh të konvencave, të cilave zakonisht u përmbahet u përmbahet shumica e prozatorëve.
Le të shënojmë atomet, derisa bien në mend ashtu sipas radhës që bien, le të gjurmojmë modelin, sado i palidhur e i parregullt që të paraqitet, atë që çdo vizion e ngjarje e gdhend në vetëdijen tonë.
Le të mos pranojmë se ka më shumë jetë në çkado që konsiderohet e madhe, sesa në atë që konsiderohet e vogël. Secili që e ka lexuar “Portretin e artistit në rini” apo “Uliksin”, që është edhe më interesant, falë qëllimit të Yoyce-it nuk mund të jetë i sigurt në teori.
Përkundër atyre që i kemi quajtur materialistë, Joyce-i është spiritualist; brengoset që të zbulojë me çdo kusht drithërimën e atij zjarri më intim, që e vetëton porosinë nëpër tru; me qëllim që këtë edhe ta ruajë, nuk përfill gjithë atë që atij i duket jothelbësore, qoftë propabiliteti, koherenca apo çfarëdo udhërrëfyesi tjetër që me gjenerata kanë shërbyer si mbështetës të imagjinatës së lexuesit, kurdo që ai është ftuar të imagjinojë atë që as mund ta prekë dhe as nuk mund ta shohë.
Për shembull, skena në varreza, me brilancën, vulgaritetin, jolidhshmërinë, vetëtimat e befta domethënëse, pa dyshim është aq afër shpejtësisë së mendjes, sa vështirë të mos shpallet kryevepër, qoftë edhe me lexim të parë. Nëse kemi kërkuar jetë, veç këtu mund ta gjejmë atë. Vërtetë, do të ngatërroheshim nëse përpiqemi të shfaqim kërkesën e re, dhe t’i vëmë në pah arsyet përse një vepër me origjinalitet të këtillë, megjithatë s’mund të krahasohet me “Rininë” apo “Prefektin e Kasterbrixhit”, se na duhet të marrim shembuj të nivelit të lartë. Mund të themi shkurt, s’mundet për shkak të varfërisë për krahasim të mendjes së shkrimtarit dhe pikë.
Por ka mundësi të shkojmë më larg dhe të pyesim: A mund t’ia ngarkojmë intelektit se është në një dhomë të ndritshme, por të ngushtë, i kufizuar e i mbyllur brenda, në vend se i rritur e i liruar, sipas limitit të imponuar nga metoda si dhe nga mendja?
A është metoda ajo që pengon fuqinë krijuese?
A thua, falë metodës, ne nuk ndihemi as të gëzuar, as fisnikë, por të pëqendruar në një vetje, që edhe përkundër drithërimave të ndjeshmërisë së saj, krijuesi kurrë nuk përqafon apo krijon atë që është jashtë a përtej vetes së tij? A ndihmon theksi i vënë në mënyrë didaktike mbi të panjerëzishmen, efektin e ndonjë gjëje të izoluar apo të mënjanuar? Apo ndodh kjo për të vetmin shkak se, në çfarëdo përpjekjeje origjinale si këto, është shumë më lehtë, posaçërisht për bashkëkohësit, të ndiejnë atë që mungon, sesa të emërtojnë atë që ofron?
Sidoqoftë, është gabim të qëndrojmë jashtë, duke ekzaminuar “metodat”. Çdo metodë, e cila shpreh atë që dëshirojmë të shprehim, është e drejtë, nëse jemi shkrimtarë; e secila që na afron me qëllimin e shkrimtarit, nëse jemi lexues. Kjo metodë ka merita se na afron pranë asaj, që ishim përgatitur ta quajmë jeta vetë; a nuk sugjeron leximi i “Uliksit” fakte që bëjnë me dije sa shumë është përjashtuar nga jeta apo injoruar, a nuk është një lloj tronditjeje që jemi bindur me “Tristam Shandin” se, jo vetëm që ka aspekte të tjera, por edhe aspekte më të rëndësishme që kanë dalë në treg.
Sidoqoftë, sot prozatori është para dilemës, siç supozojmë të ketë qenë edhe në të kaluarën, si të trillojë mjete për t’u liruar dhe për ta hedhur në letër atë që e zgjedh vetë. Duhet ta ketë guximin të thotë se ajo që i intereson atij, nuk është më “kjo”, por është “ajo”; dhe vetëm nga “ajo” i duhet ta ndërtojë punën e vet. Për modernistët “ajo”, thelbi i interesit, ka shumë të ngjarë se fshihet në skutat e errëta të psikologjisë. Përnjëherë, si rrjedhim, theksi bie pak më ndryshe; theksohet ajo që deri tani ishte injoruar, një përzgjedhje forme tjetër bëhet e domosdoshme, e vështirë për t’u kuptuar për ne, e pakuptueshme për paraardhësit tanë.