(Dhe ngjarje që ndërthuren)
Ishte e diela e Pashkëve, këtë muaj, kur i telefonova Dritëro Agollit. Po i kërkoja që në faqet e kësaj shtojce të botonte diçka nga kujtimet. Ka vite që ka pohuar se po i shkruan kujtimet, mirëpo deri më sot ende nuk ka publikuar as dhe dy rreshta. Për ta ngacmuar, i thashë se tashmë disa lexues kanë filluar të dyshojnë nëse ekziston me të vërtetë ky dorëshkrim. Dhe me shpresën se mos “dorëzohej”, shtova: Dritëro, askush s’e di sa i ka mbetur nga jeta, në paçim gjëra për të thënë, pse t’i marrim me vete?!
Dy ditë më pas, papritur, m’u desh që me ambulancën e urgjencës të veja në spital. E në këto kopshtije, ku s’thuhet dot se lulëzon jeta, sërish më erdhi në mend biseda me Dritëroin. Natyrisht, ato lidhjet mes rastësisë e domosdoshmërisë nuk janë gjithnjë kaq të shprehura, por gjithsesi sa herë mendojmë se ende kemi kohë për të jetuar, po aq e mundshme është që ajo ditë të jetë e fundit.
Intervista
Një pasdite, po kaloja në brinjë të Shallvareve me time shoqe dhe shkrimtaren Luljeta Dano, kur shoh përballë zotin Xhelil Gjoni. Sikur e ndieva se kishte diçka për të më thënë dhe të dy biseduam më këmbë. Mbaj mend se më përmendi një intervistë, që do të botohej të nesërmen. Dhe më bëri me dije për një hollësi, tha se kishte pohuar që “një miku im më kërkoi dorëheqjen”.
Të nesërmen nuk di sesi më doli nga mendja dhe nuk e mora gazetën. Mirëpo formulimin se një mik ia pati kërkuar dorëheqjen (është e kuptueshme, nga posti politik), nuk e harrova. Protagonisti Gjoni kishte qenë një nga partiakët e lartë gjatë regjimit komunist, por kishte bërë karrierë për pak vite edhe në pluralizëm, duke u zgjedhur deputet i Partisë Socialiste. Në pozitën e lexuesit lindnin disa pyetje: Kush ishte njeriu që ia kërkoi dorëheqjen? Meqë cilësohej si mik, cili ka qenë rrethi miqësor i zotit Gjoni? A ishte më e mundshme që kërkuesi të ishte një kolegu i tij, funksionar i lartë partiak apo funksionar i lartë i shtetit? Për çfarë shkaku nuk përmendej me emër? Duke e lënë anonim, protagonisti i bënte nder vetes, ia bënte atij tjetrit, nuk kishte ndonjëfarë rëndësie në vetvete apo thjesht ishte një golle, një boshllëk memoristik?! Nëse ishte i tillë, dashje pa dashje, a nuk ndillte më tepër mister për lexuesin, pasi dihet se anonimati ia kalon në këtë pikë nominimit?! E prapë, cilës periudhë i përkiste kërkesa për dorëheqje, asaj të monizmit apo të pluralizmit?!
Të gjitha përgjigjet e këtyre pyetjeve i dija, ma kishte sjellë jeta t’i dija. Për këtë ishte i bindur dhe vetë autori i intervistës, prandaj gjatë takimit nuk e zgjati me hollësira të tjera, vetëm më kumtoi pohimin: një miku im më kërkoi dorëheqjen. Por meqë zoti Gjoni nuk kishte nguruar për ta bërë publike diçiturën e këtij episodi, a nuk ia vlenin për lexuesin edhe konturet e faktet e panjohura? Megjithëse asnjëherë nuk kisha folur me njeri për këtë ngjarje (kam parasysh dhe vetë Dritëroin), as për të tjerat që gërshëtohen me të, m’u duk sikur vetiu isha vënë para detyrimit për të rrëfyer.
Njohja
Emrin e Xhelil Gjonit e kisha dëgjuar qyshkur punoja në Kukës. Fakti që ishte kryeredaktor i “Zërit të popullit” i jepte peshë e personalitet. Një shoku im nga fshati Buzëmadhe, Zylfi Tola, i cili ishte korrespondent vullnetar i shtypit, sa herë përmendej emri i Xhelilit, kushedi pse i shkundte krahët deri në sqetulla dhe, duke fërkuar shuplakat si për të hequr ca mornica, thoshte: “Është burrë i zoti, pasha sytë e ballit, është taravol Xhelil Gjoni, të shkulë!”
Pasi isha transferuar në Tiranë (kisha qëndruar në Kukës nga shkurti 1969 deri në janar 1977), ndonëse nuk e kisha takuar ndonjëherë drejtpërdrejt, autoriteti i tij ndjehej në Lidhjen e Shkrimtarëve si një prani në mungesë, siç ndjehej dhe më gjerë, në rrethet intelektuale të kryeqytetit. Mbaj mend se ajami i disave shprehej me fjalët: “Dje kam takuar shokun Xhelil!” Pa le pastaj ngazëllimin: “Dje piva kafe me shokun Xhelil!” Sipas tyre, për ne të tjerët kjo nënkuptonte, vath në vesh ta mbash, bablok, me mua s’ka xhibla, i kam shpatullat e ngrohta! Dhe vërtet, ta kishe mik Xhelil Gjonin, anëtarin e Komitetit Qendror, i cili tashmë ishte bërë edhe sekretar i komitetit të partisë për Tiranën, patjetër ishe më i mbrojtur, prandaj ky afrim ishte gjerësisht i lakmueshëm. Marrëdhënit me disa shkrimtarë e artistë, zoti Gjoni i ka dëshmuar në një libër që e ka botuar tash vonë. Tabloja do të bëhej më e plotë, po të kishim dhe të anasjelltën, pikëvështrimet nga shkrimtarët e artistët.
Mjerisht, ndoshta atëherë kisha mbetur ende një “gjysmë provinciali”, në kuptimin se jo vetëm kisha një rreth të mbyllur shokësh (që të gjithë të dorës sime), por bëja dhe jetë të mbyllur, punë – shtëpi, shtëpi – punë dhe, doemos, ca orë në kafene ku pinim pije të forta. Shumë kemi pirë në atë kohë, pinim e “llapnim”. Ndërkaq, nga redaktor i prozës në revistën “Nëntori”, ku pata zëvendësuar të ndjerin Faik Ballanca, më kishin çuar në “Drita” si sekretar kolegjumi, madje për ca kohë s’po na binin as kryeredaktor. Edhe atëherë, por sidomos më vonë, e kam menduar se cili “çelës” më mungonte më tepër, aq sa nganjëherë dilja zbuluar e bëja “gafa”. Ky ishte informacioni. Ai lloji i veçantë i informacionit që nuk përhapet zyrtarisht, por qarkullon në qarqet që kanë lidhje me rangje të larta. Në Lidhje e jashtë saj kishte nga ata, që i kishin këto mundësi ose përmes urave farefisnore, ose krushqive, ose klaneve e tarafeve që, si në çdo shoqëri, ishin të konsoliduara. Mua këto më mungonin. Kështu që, kur tepronte diçka për veshin tim, e kishte mësuar gjithë Tirana. Por ndoshta kjo ka lidhje edhe me natyrën vetjake të njeriut. Ato kohët e para mbasi “kisha zbritur” nga Kukësi në kryeqytet, teksa bisedonim një ditë në mjediset e katit të parë dhe m’u bë një pyetje, së cilës i dhashë përgjigje të menjëhershme, të drejtpërdrejtë e krejt të hapur, kryeredaktori im i revistës, profesor Dalan Shapllo, m’u kthye me keqardhje e një si dhimbje paralajmëruese: “Ah, mor Zija, ti je një Lysien!” Pastaj buzëqeshi, duke shpjeguar se e kishte fjalën për Lysienin e Balzakut kur, plot iluzione, sapo ka zbritu në Parisin metropolitan. (Mbaj mend se të pranishëm kanë qenë Hasan Petrela, Ndue Zef Toma dhe s’di kush tjetër.)
Vite më mbrapa, më 1982, së bashku me dy redaktorë bëra një udhëtim pune Fier, Vlorë, Sarandë. Kur u kthyem, më njoftuan se më kishte kërkuar shoku Xhelil Gjoni dhe se do të lajmërohesha prapë për t’u paraqitur në zyrën e tij. Më ra e beftë kjo thirrje dhe ka gjasa të kem nëpërdhëmbur, hair ishalla, siç thuhet në qytetin tim të lindjes, në Shkodër. Nuk vonoi dhe po atë javë, ka qenë e premte, më njoftuan sërish.
Por nuk më doli për hair.
Rrugës
Nga Lidhja deri në komitetin e partisë (ndodhej pikërisht ku është sot selia qendrore e PS-së), rruga nuk mbante më tepër se tre minuta, por ma zgjati dikush që po më thërriste: “Mësues, o mësues!” Ishte një i njohur nga Helshani, një fshat mes Kukësit e Tropojës, ku më patën emëruar bashkë me time shoqe, me të mbaruar studimet e larta. Shtrënguam duart e biseduam një grimë herë, por më mbeti pikë në zemër që atë njeri, i cili më pati dhuruar një torbë me ftonj në katund, nga nxitimi nuk po mund ta ftoja për kafe.
Megjithëse ishte takimi i parë, siç e tregoi prologu, në zyrën e shokut Xhelil nuk dëshmova emocione frenuese, nga ato që të tjetërsojnë e sikur ta mbyllin gojën. Ndoshta ndihmoi edhe mënyra e pritjes me pyetjet standarte por çliruese, si je, si shkon, etj. Dhe unë kujtoj se u përgjigja: “Mirë jam, por sapo takova një fshatar nga Helshani i Kukësit dhe ai i shkreti më qau hallet. Për shkak të liqenit të Fierzës, rruga që lidhte Helshanin me Shëmërinë, pra edhe me Kukësin, është përmbytur. Fshati ka mbetur i izoluar dhe në kooperativë u binte të merrnin njëzet lekë për ditë pune, vetëm njëzet lekë, shoku Xhelil.”
Ai uli kokën, u kollit lehtë si për të kruar grykën e diç murmuriti. Çfarë nuk e di, por ka pasur të drejtë edhe po të thoshte me vete: “Shih si vjen ky tekahyti, vjen si cjapi te kasapi!” Pastaj m’u drejtua:
– Të kam thirrur…
Pastaj prapë një kollitje përpara se t’ia niste:
– Të kam thirrur…
Fletë-fletë
Më kishte thirrur për të më komunikuar se, nga organet e përkatëse, ishte hartuar dosja e akt-akuzave dhe ishte firmosur urdhri për arrestimin tim.
Ka të ngjarë që, atë çast, kam ngritur kokën lart për të parë se mos po binte tavani.
Ai ishte ulur në tryezën e kreut, unë pranë tryezës tjetër që ishte e gjatë dhe krijonte formën klasike të T-së. Mbante përpara një dosje, të cilën po e kalonte fletë-fletë. E dukej se të gjitha ishin të ildisura dhe të qëndisura.
Meqë shoku Xhelil nuk po ndalej veç e veç te secila, kuptova se po më kursente disi, nuk kishte ndër mend ta zbrazte “koburen” me gjithë ç’përmbanin kartat. Pasi më tërhoqi vëmendjen se herë pas here kisha folur qesim (ah, ato klubet dhe “shoqëria e keqe”!), se madje edhe refuzimi im për të kaluar nga revista në gazetë kishte qenë një mufkë e papeshuar, u ndal sidomos te një dorëshkrim që, ashtu siç po ia përshkruante historikun, çuditërisht rezultonte krejtësisht i vërtetë.
Tha: Kur e ke shkruar në fillim këtë novelë, ke qenë në Kukës, mbante titullin “Njerëz që jetojnë me të vdekurit” dhe ka qenë më e shkurtër; pastaj e ke përdorur në romanin “Burrat nuk dalin nga lufta”. Meqë as aty nuk eci, e ke kaluar subjektin në të shkuarën (nënkupto para çlirimit) dhe e ke botuar me titullin “Hijet që lamë pas”. Kjo manovër… Tashti dhe diçka tjetër, lidhjet e ngushta me…
Teksa ndalesha për të menduar për një argument, gjysma e tjetrit më shkiste pa e dëgjuar mirë. Por dy gjërave më thoshte mendja se nuk do t’u shpëtoja dot. E para, lidhjeve të ngushta me Visar Zhitin, të cilin e kishin arrestuar në Kukës dhe në hetuesi, siç do ta pohonte më vonë në librin e tij, e kishin pyetur edhe për mua. Si për t’i rënduar më tepër dyshimet dhe animin e peshores, pak kohë pas arrestimit të tij doli nga shtypi romani “Një verë pa lamtumirë”. Në Kukës më kurdisën një si “gjyq të lexuesve” për këtë roman, me protestën se përse personazhin kryesor e kisha quajtur pikërisht Visar, përse hasianët i kisha paraqitur të varfër e të paditur, siç ulërinin disa militantë në sallë. I skuqur në fytyrë, thua se do të pëlciste prej mllefit, prokurori Gashi, me të cilin kisha polemizuar jashtë, më kishte kërcënuar: t’i hedhim hekurat! ti të më hedhësh hekurat?! unë po, dhe në vend bile! e kujt ia hedh hekurat ti, more?! Po juve, iu ktheva dy hetuesve të Degës së punëve të brendshme duke hyrë në sallë (durrsaku ma ka rikujtuar ngjarjen mbsa viteve ’90-të, pasi unë nuk ia mbaja mend as fytyrën, madje ma ka rikujtuar në Gjirokastër ku ishte transferuar në të njëjtën detyrë), çfarë ju thotë mendja juve, kujtoni se do të arrestohem në sallë?! (Kam qenë i marrë nganjëherë, vërtet i marrë kam qenë, ndoshta se ende nuk kisha rënë në hundë e në buzë.) E dyta, nuk do t’i shpëtoja edhe… Por “njollën në biografi” nga ime shoqe (në Kukës nganjëherë ia sillnin te hunda duke ia përmendur, sidomos një drejtor shkolle, një skapello që njihej me nofkën Llulla dhe një sekretare partie, e cila çalonte për ibret, e ngrata), shoku Xhelil pati mirësinë që të mos e zinte ngoje dhe unë pata kohë të mbushesha me frymë.
Në një çast, me një ton më intim dhe mirësjellje që nuk e prisja në ato rrethana, më pyeti:
– A je mirë?
Kushedi çfarë kishte kapur në çehren time, ose kishte arsyetuar në përgjithësi mbi efektet e këtyre situatave. Ia ktheva:
– Po, po, mirë jam.
Ka qenë e premte, po e përsëris, se dita më ka mbetur gozhdë e fiksuar. Të premteve shtypeshin në poligrafik tetë faqet e brendshme të gazetës (një gazetë ku para meje e kishin ngrënë dhe të tjerë) dhe, ndonëse shkoja mbasditeve vonë, duke dashur t’i shmangesha shtëpisë (e përse tamam familjes?!), u nisa për atje qysh në atë orë të drekës. Po e bëja rrugën me hap, por më dukej se këmba nuk më shkelte në tokë. Një gjendje të tillë e kisha përjetuar në adoleshencë kur, me tre moshatarë të tjerë, u nisëm nga Bregu i Ranës për ta prerë liqenin (Shkodër) tejpërtej e për të dalë matanë, në Shirokë. U kthyem pa arritur në mes, desh u mbytëm nga lodhja dhe, kur shkela prapë në stere, më ngjante sikur aq isha mpirë, sa nuk e ndjeja tokën nën këmbë.
Pasi kisha dalë nga ajo zyrë, për një gjë isha i sigurt: Nuk do të isha më ai kali i vrapimeve të lira, i prirjeve natyrale për lirinë, i dufeve që nuk m’i mbante shpirti. Atje në Kukës, në një rast i kisha rënë me grusht tryezës së shokut Sinan Demhasa, sekretarit të komitetit të partisë për ideologjinë, duke mbrojtur të drejtën e Agim Spahiut – sipas rradakes sime e drejtë kushtetuese! – për të botuar. Me një letër që i kishte dërguar drejtorisë së “N. Frashërit”, ferman që mbante vulën zyrtare dhe nënshkrimin e vet prej sekretari, ia kishte ndaluar poetit botimin e librit të parë për kleçka biografie. Tashmë më kishin vënë pengonjësen e theqafjes dhe më bëhej sikur gjunjët më ishin përgjakur nga rrëzimi i befasishëm. Nëse nuk isha arrestuar me atë dosje, siç do ta mësoja më vonë, kjo vinte se, për njerëz publikë, urdhrin e arrestimit duhej ta nëshkruante edhe sekretari i partisë të rrethit, në atë rast Xhelil Gjoni.
Kujtoja
Rrugës kujtoja shumë halle, si çdokush në vend tim. Bluaja me vete se, po të kisha hyrë në burg, ç’do të bëhej me familjen, cili do të ishte fati i fëmijëve, do t’i internonin së bashku me time shoqe?! (Atëherë im bir ishte dymbëdhjetë vjeç, ime bijë dhjetë. Unë isha tridhjetë në moshën që Dritani do të mbyllte sytë nga kanceri. Por nëse disa sëmundje na i çon Zoti, si të ishte pak despotizmi totalitar, mjaft nga ligësitë ne ia çonim/çojmë edhe vetë njëri-tjetrit!) Kujtoja e rikujtoja akuzat, mundësinë e burimit të tyre, nga dhe si ishin mbledhur. Për sa më kishte thënë Xh. Gjoni, kishin qenë të sakta, këtë s’mund ta mohoja. Edhe dorëshkrimet e përmendura në të tria variantet ekzistonin, i kisha ende, i kam edhe sot.
“Njerëz që jetojnë më të vdekurit” e kisha shkruar më 1973, ishte 56 faqe të daktilografuara. E kisha qarkulluar te disa duar në Kukës, shkrimtarë e jo shkrimtarë. S’e mbaj mend mirë nëse e çova edhe në Lezhë. I ndjeri Agim Spahiu, Visari dhe unë ishim të lidhur me djemtë e talentuar të Lezhës dhe, kur e kishim të mundur, jepnim e merrnim dorëshkrime origjinale apo përkthime. Disa nga këto përkthime, të cilat i daktilografoja në tri-katër kopje me Olivetti-n tim, i ruaj gjithnjë. Natyrisht, me ato ngarkesa që kishte, “Njerëz që jetojnë me të vdekurit” nuk kisha guxuar ta paraqisja për botim. Por është e vërtetë se e ripërdora. Më 1974 ishte shpallur konkursi letrar me rastin e 30-vjetorit të çlirimit, unë kisha shkruar romanin “Burrat nuk dalin nga lufta”, të cilin e paraqita njëherësh edhe për konkursin, edhe në shtëpinë botuese “N. Frashëri”. Nuk vonoi dhe në Kukës erdhi haberi se romani po shihej si një skandal nga juria dhe dikush më këshilloi se më e mira që mund të bëja, ishte ta tërhiqja sa më parë. U nisa me të katra për në Tiranë, por kryetarin e jurisë e takova në Shkodër, ku ishte tërhequr për të punuar. I ndjeri Llazar Siliqi (e kuptova se nuk ishte ligësi, përkundrazi i vinte keq) më tha se ishte e pamundur ta tërheqja, sepse tashmë dorëshkrimi ishte protokolluar e lexuar, pra ishte bërë fakt i njohur për jurinë.
Kur do të shpalleshin fituesit, më njoftuan se kisha marrë çmimin e dytë në prozën e shkurtë me librin e botuar “Jeta në shtëpinë tonë”, që gjithashtu e kisha në konkurs dhe më ftuan në ceremoni. Por në sallë nuk u lexua emri im, as i Koço Kostës, çmimet na i kishin hequr natën e fundit. Ndërsa më pas, duke shqyrtuar gabimet ideologjike që ishin vërejtur në konkurs, u dërgua letër në ndonjë komitet partie të rretheve, ku jetonin shkrimtarë që kishin shfaqur probleme. Për njërin rreth e mësova më vonë në Tiranë, ma tha vetë Llazari, ishte Lezha. Ndërsa letra atje vajti, meqë isha aq larg dhe u gjykua se në Kukës “mund të më grinin” – shprehja që përdori, mua më kursyen.
Por përgjigja që erdhi nga “N. Frashëri”, bashkë me katër reçensionet shoqëruese, nuk ishte më pak grirëse, madje shpartalluese. O Zot, aty paditesha edhe për gjëra që as i kisha patur fare ndër mend. Por dhe sikur, si mund t’i linte një autor që të buronin aq açik dhe aq egërsisht nga teksti?! Vetëm një i çmendur mund të vetëdenoncohej ashtu. Ja ç’thuhej, ndër të tjera, në përgjigjen e redaksisë së prozës:
“Romani nuk ka hero pozitiv e kjo rrjedh ngaqë vëmendja e shkrimtarit nuk është përqëndruar në ato fenomene që janë tipike për jetën tonë, sepse ajo është përqëndruar më shumë në hijet sesa në dritat. Në shumë skena dhe episode mishërohen ide pacifiste e disfatiste. Ideja e pacifizmit lidhet me atë të humanizmit mbiklasor, që pasqyrohet në keqardhjen e mëshirën kristiane… Mbizotërimi i personazheve negativë krijon përshtypjen e gabuar se jeta jonë, vendi ynë socialist, është mbushur tej e ndanë me psikopatë, me mediokër, meskinë e burokratë. Urgua, që është i vetmi personazh pozitiv, paraqitet inaktiv, në rolin e një soditësi. Ku është ndikimi i ambientit punëtor tek ai, dhe aq më tepër te personazhet negativë?!.. Kjo zgjidhje e stisur të çon në idenë se lufta klasore në gjirin e popullit nuk duhet bërë, se revolucionarizimi i ndërgjegjës se njerëzve është një proçes i vetvetishëm. Ju keni pajtuar në mënyrë arbitrare dy gjëra që s’mund të pajtohen, dy ideologji armike. Si konkluzion, duhet të themi se ju keni krijuar një vepër mbi një platformë ideo-artistike të gabuar, shumë të dëmshme. Romani juaj “Burrat nuk dalin nga lufta” nuk vlen për botim dhe s’ka mundësi ripunimi.”
Plus
Rrugës për në poligrafik, kujtoja dhe diçka për atë “gjyqin” e lexuesve. Vërtet, nga disa të pranishëm në sallë kishte shumë zemërim, por shpesh spontan dhe i sinqertë. Ndër llafologjitë rrënuese për “Një verë pa lamtumirë” vetëm një diskutant u tregua më finoku, e kështu më i rrezikshmi. Ai përdori koncepte e terma teorike, përmbajtja e të cilave mund të të çonte në burg. Ky ishte Skënder Vaqari, redaktor në Radio-Kukësi. Si autor, ai më akuzoi për nxirje të realitetit, për deheroizëm dhe shkelje të partishmërisë proletare. Çfarë triniteti asgjësues!.. Pas viteve ’90-të, zoti Vaqari u rikthye në Tiranë, nisi punën në TVSH, madje u vu edhe në krye të sindikatës së pavarurur, por s’di kush ia preu hovin duke ia bërë publik faktin se kishte qenë hafije e ish-Sigurimit të Shtetit. I kapur me presh në duar, u detyrua ta pranonte dhe botoi dy faqe gazete në një të përditshme për të shfajësuar rekrutimin e tij. Ndër të tjera, ai thoshte se ishte rekrutuar qëkurse kishte qenë në Tiranë (duket se në Kukës e kishin sjellë me “shërbim”), se ishte detyruar të nënshkruante ngaqë nëna e tij vuante nga zemra dhe se, po të mos pranonte e ta largonin nga Tirana, nëna e tij do të vdiste dhjetë vjet përpara. Që t’i vësh gjoksin nënës tënde për ta mbrojtur, ta mbrosh bile edhe me jetën tënde, kjo është tërësisht e moralshme. Por ta bazosh këtë mbrojtje në spiunimin, që i vdes para kohe nënëloket e të tjerëve, kjo s’ka emër tjetër përpos poshtërsi. Për fat të keq, edhe pse me mënyra më bashkëkohore, varietetet e poshtërsive vazhdojnë sot e gjithë ditën. Tek Umberto Eco kam gjetur këtë vërejtje për italianët e dikurshëm: ai thotë se bashkëkombasit e tij e lëshonin urinën si puna e qenve dhe, kur dikush dëshironte të mbronte një vend që të mos bëhej aty ujët e hollë, vizatonte me një kunj druri figurën e Shënandout, çka i largonte ata që donin të ndyenin. Ne kunjat kurrë s’na kanë munguar, por nuk ka shenjt që të na mbrojë.
E për higjienë, këtu po ndalem pa rrëfyer të tjera, meqë arritëm dhe kohën e pluralizmit.
Vështrimi
Kur zoti Alia u zgjodh President i vendit, zoti Gjoni u bë numri një i partisë. Po të gjykohej nga karriera e gjatë, si dhe nga rrethanat kur veteranët e Byrosë dhe përgjithësisht nomenklatura e ndryshkur u treguan nul përballë realitetit të ri politik, kjo ngjitje e Xhelil Gjonit ngjante e natyrshme. Mirëpo në këndvështrimin tim, e jo vetëm timin, shihja dy papajtueshmëri. Së pari, me udhëheqësit e monizmit do të vonoheshin proçeset e instalimeve demokratike dhe vetë rinovimi i së majtës. Unë mendoja se vendi duhej të shkonte djathtas dhe se këtë mund ta bënte më shpejt, por edhe më bindshëm, e djathta e sapoformuar. Pavarësisht se i kishte fituar zgjedhjet e para, e majta duhej të përgatitej për të kaluar shpejt në opozitë dhe rotacioni (nëpërmjet zgjedhjeve të parakohshme) nuk duhej të sillte as shkallmimin dërrmues të së majtës, çka do të thoshte të katandisej në opozitë krejt anemike (ta zëmë, përfaqësim me 15-20 deputetë), dhe as mospranim për dorëzimin e pushtetit, pra konflikt e dhunë. Sa ishte i përgatitur Xhelil Gjoni, në krye të partisë, për këtë? Së dyti, zoti Gjoni gëzonte namin se përfaqësonte krahun e ashpër, atë më konservatorin në parti. Ky opinion ishte i përhapur gjerësisht, madje tashmë (dukej se po e merrte ferra uratën dhe ajo qeveri s’e kishte të gjatë) e trumbetonin edhe një pjesë prej atyre, që më parë ishin mburrur për një kafe me shokun Xhelil. Fjala që kishte mbajtur në të ashtuquajturin miting të Tiranës kundër emigrantëve, që u larguan nëpërmjet ambasadave të huaja, kishte qenë aq kategorike dhe dogmatike, sa të krijohej bindja se ky lider ishte i pandreqshëm dhe i përkiste përfundimisht së kaluarës.
Unë kisha shumë distancë me zotin Gjoni, në kuptimin se nuk kishim asnjë marrëdhënie, as ndonjë takim qoftë dhe të rastit, madje s’isha i sigurt se çfarë mendonte për mua, sa peshë do të kishte tek ai fjala ime prej shkrimtari dhe personi publik. Sa më takon mua, privatisht ruaja kujtimin e mirë që, vetëm me dashjen e tij apo edhe me ndonjë rekomandim nga instanca më të larta, më kishte shpëtuar nga dera e burgut. E megjithatë, arsyetoja se zoti Gjoni duhej të tërhiqej nga politika, sidomos nga lidershipi politik. Afërmendsh se kishte njerëz, të cilët mendonin po kështu edhe në kampin e tij. Po përse nuk ia thonin ata që kishte rreth e rrotull?! Sepse disa i mbanin me thonj postet që kishin trashëguar ose kishin kapur, sepse disa të tjerë ishin të rinj më ambiciozë dhe, në heshtje, bënin llogari për të sulmuar e përparuar në karrierë në kohën dhe vendin e duhur. Mirëpo i gjithë ky stopim, i kripur edhe me makiavelizëm, shkonte në dëm të zhvillimeve të përgjithshme. Shkurt, kisha përshtypjen se shefit të tyre të madh askush s’e kishte çelur gojën për t’ia sugjeruar dorëheqjen. Një partiaku të majtë, që ia kërkova ta bënte, ia shkeli syrin së shoqes, pastaj mblodhi supet e më pa i trembur, si të kishte para syve ndonjë të krisur.
Atëherë vendosa t’ia kërkoja unë. Po si, kur nuk kisha as numër telefoni?! E sigurova nëpërmjet Halil Lalajt (edhe atij iu luta për kumtin që kisha ndër mend, por nuk pranoi ta transmetonte), mikut tim bashkëstudent që, më vonë, u bë dhe deputet i PS-së.
Kur i rashë telefonit në prani të Halilit, i thashë se isha filani dhe se dëshiroja një takim për të nesërmen, shoku Xhelil më habiti me gatishmërinë. Pa asnjë mëdyshje, pa asnjë naze të njeriut të pushtetshëm, tha: Patjetër.
Lamë një orë për në mëngjes.
Takimi
Në selinë e Komitetit Qendror u paraqita nga porta ndanë bulevardit të madh dhe kisha gati letër-njoftimin për në sportel, ku do të merrja fletë-hyrjen. Por duket ishin njoftuar, më thanë se nuk ishte e nevojshme dhe, në mos gabohem, një nga rojat civile më shoqëroi nëpër shkallë.
Shoku Xhelil po më priste, e gjeta duke bërë ecejake në korridor dhe më priu menjëherë në kabinetin e tij.
Vallë, çfarë kishte menduar paraprakisht? Kam përshtypjen se me intuitë diç kishte nuhatur. Nuk dha asnjë shenjë nervozizmi, ruante një qetësi të jashtme dukshëm bujare, veçse unë mund të hetoja një tis të brendshëm trishtimi, ndoshta nga parandjenja kur njeriu pret se diçka e afërt, diçka që mund ta kesh marrë me mend, tashmë do të ndodhë.
Zumë vend thuajse si dikur, ai në tryezën e kreut, kurse unë në krahun e tjetrës, asaj që formonte zgjatimin e T-së, një modë e rrënjosur me kohë. Po ta shihje me ngasjen për t’i dhënë ndonjë simbolikë asaj forme, i ngjante bishtit dhe kokës së çekanit.
Me të këmbyer fjalët e para, që rëndom janë parazite, ia nisa:
– Shoku Xhelil, kam ardhur për t’ju thënë që…
Më dëgjoi pa më ndërprerë. Kujtoj se kishte ngritur bërrylet në tryezë dhe, mbi pëllëmbët e gërshëtuara, kishte mbështetur kokën e rëndë prej burri pozant. Teksa flisja, ai trishtimi i brendshëm pak nga pak po i bëhej më i dukshëm, duke kaluar deri në melankoli, ndërkohë që edhe fytyrën e tij sikur e çikte një dhembje, një nostalgji njerëzore. Kur foli, dyshoj se sytë i kishte pakëz të lagështitur dhe kjo tregonte pamjen tjetër të atij burri të rreptë, atë butësi të fshehtë që, ndonëse subjektive, kurrë s’ia kishim njohur dhe ndoshta as do të donim ta besonim. Por, natyrisht, nuk ishte kjo që më hqabiti.
Më habitën fjalët e tij, kur tha:
– Në të vërtetë, tri ditë më parë ia kam paraqitur dorëheqjen shokut Ramiz, por nuk ma ka pranuar. Unë…
Ishim vetëm apo edhe dikush tjetër, në një zyrë tjetër, e dëgjonte bisedën tonë nëpërmjet mikrofonave të fshehtë? Teprimet me prirjen e dyshimit, ndonëse ishte koha që i cyste, nuk vlejnë gjithnjë. Ne vazhduam një copë herë të gjatë duke folur sinqerisht, madje, po ua kthej kusurin atyre të dikurshmëve, në atë takim piva edhe kafe me shokun Xhelil.
S’e di sa kam pasur të drejtë në hapin që hodha. Ndoshta respektova bindjen time, por edhe të një shumice civile që, në çdo kohë, në mënyrë misterioze sikur ia delegon dikujt ndonjë mision të saj. Askush nuk vjen që të ta thotë, por vetvetiu ndihesh i ngarkuar me atë detyrë.
Sidoqoftë, koha dëshmoi edhe pamje të tjera. Kur Xhelil Gjoni vajti në parlament si deputet i së majtës, në kuptimin e traditës së mirë ai u tregua burrë kuvendi, kurse në kuptimin e etikës demokratike u dëshmua i hapur. Stima për dialog e kompromis herë-herë u shfaq tek ai në atë masë, sa mjaft mëtonjës të atij kampi, edhe pse më të rinj për nga mosha, në mentalitet ngjanin më të vjetër.
Epilog
Siç shihet, kanë kaluar shumë vjet nga takimi i parë, por goxha edhe nga i dyti. Asnjëherë nuk kisha folur as për të dytin, as për të parin. Pas viteve ’90-të nuk nxitova gjithashtu për t’i botuar dorëshkrimet e atëhershme, novelën “Njerëz që jetojnë me të vdekurit”, romanin “Burrat nuk dalin nga lufta”, si dhe reçensionet e hatashme, të cilat janë nënshkruar nga njerëz të letrave. Nuk po përmend arsyet e përgjithshme (e drejta morale që ish-të burgosurit, të internuarit etj. të botonin më përpara dorëshkrimet e tyre), pasi krahas këtij kodi, gjithesecili ka edhe arsyet e veta. Mbase është e vështirë të besohet, por romanin s’e kam hapur më për ta lexuar. Kjo ka të bëjë me qëndrimet ndaj vetvetes, çka i kam vendosur herët dhe u mbetem besnik. Nuk më pëlqejnë kthimet prapa, më pëlqen të shkruaj gjithnjë diçka të re. Dhe çfarë shkruaj sot, më duket më e mirë nga çfarë kam shkruar dje.
Por përse fola? E vjetër sa bota është ajo thënia se populli i Zotit ndahet në barinj, në rojtarë dhe në dele, grigjë që përfshin vetë popullin. Kështu ka qenë e kështu do të jetë. Për nga përkatësia shkrimtarët mund të jenë edhe tjetër, por nga misioni grigjën përfaqësojnë. Secili që i përket kësaj race, dje edhe sot, e ka vetë në dorë se ç’dele dëshiron të jetë. Se ka dhe të atilla, që vihen në krye për të tërhequr të tjerat në greminë, ose ia lehtësojnë punën kasapit, duke e shtrirë qafën me zell nën thikë… Por vëreni gjithashtu dhe një fenomen. Memoristika jonë e re sapo ka nisur, disa herë me shumë sukses, por disa herë vërtet qesharake për teatrologjinë e saj. A do të tregohemi kaq të pazëshëm, kaq flegmatikë?!..
Këtu në fund, lexuesi ka të drejtë të pyesë për kureshtje nëse, gjatë bisedës së lirë në takimin e dytë, iu kthyem ndopak asaj çfarë kishte ndodhur në të parin. Po, iu kthyem një grimë. Mësova se urdhri i arrestit ishte firmosur nga Daut Dauti (Dautaj?), drejtor i drejtorisë së përgjithshme të policisë së Tiranës. Më tutje… Më tutje nuk pyeta, për emrat e paditësve nuk desha të dija. Edhe sot e kësaj dite, kur kujtoj se mes tyre mund të gjendet ndonjë prej miqve të mi, s’di përse më rri gati një lot. Qysh në fillimet e pluralizmit kam shkruar e kam folur publikisht që, në hapjen e dosjeve, të përfshihen edhe shkrimtarët. Madje kam ngulmuar. Por asnjëherë nuk kam harruar të theksoj: Unë nuk dua të di nëse dikush më ka bërë keq mua, por dua që të tjerët ta dinë nëse unë i kam bërë keq ndokujt.