Hyrja mund të kishte një nëntitull: Fundi i mbyllur dhe fundi i hapur. Me një fjalë, fundi mund të shërbejë edhe si fillim. Mirë pra, po filloj të rrëfej katër intimitete, nga ato që çdo kolegu ia sjell përvoja. Po i rrëfej shkurt, megjithëse mund të meritonin më shumë vend.
1.
Kur u bë përurimi i librit “Njerëz të krisur” të Dritëro Agollit, në sallën e Lidhjes së Shkrimtarëve e mori fjalën shumëkush. Dihet, sado të restaurohen, tavanet e sallave ku përurohen libra, gjithnjë rrezikojnë të nxihen, jo nga tymi i cigareve, por ai i fishekzjarreve. Mirëpo për Dritëroin nuk kisha pengesa të tilla, mbasi është e ditur se kodi i ndërgjegjës nuk e kursen lejen për shkrimtarët e vërtetë.
E megjithatë nuk fola.
Nga leximi i këtij libri me tregime më kishte lindur një pyetje, përgjigjen e së cilës ende s’ia kisha dhënë vetes dhe nuk po e dëgjoja as aty.
Pyetja ishte: Çfarë ka moderne në klasikën e këtij autori, një moderne disi enigmë, sepse nuk e gjen të shfaqur në formë?
Pas ca kohësh, bëra një shkrim me titullin “Leximi i një teksti univok”. Kur i hodhi një sy në dorëshkrim miku im Bardhyl Londo, atë kohë kryeredaktor i gazetës “Drita”, shfaqi dyshimin se Dritëroit mund t’i mbetej hatri. Doemos, e kuptoja shyben e Londës. Hallin e kishte te trysnitë e së shkuarës, se ndonëse të vdekura, ka praktika e koncepte që ngrihen lugat. Një nga fantazmat më të tmerrshme është ajo e kritikës panagjeriste.
Mirëpo nuk e di përse, unë mendoja ndryshe.
Në atë shkrim pohoja se, sipas meje, Dritëro Agolli u përket shkrimtarëve që dëshmojnë rezistencë konservuese në rrugën e tyre, ai është mjaft i qëndrueshëm (“kokëfortë”) në mënyrën e shkrimit të letërsisë. Në prozat e tij, edhe sot lexuesi shkollar i gjen me lehtësi të ashtuquajturit elementë të kompozicionit, hyrjen, nyjen lidhëse, zhvillimin e ngjarjes, pikën kulminante dhe zgjidhjen e veprimit.
Në raportet e tij me lexuesin, i prirur më tepër ndaj ideologjisë sesa filozofisë, Dritëroi shkruan një letërsi të orientuar: ai nuk e fsheh, përkundrazi, duket se bën përpjekje të vijueshme që, nga tërësia e tekstit dhe përfundimi i tij, lexuesi të marrë po atë mesazh për të cilin ka shkruar autori.
Nëse i mungon polisemantika e tekstit, Dritëroin e bën modern teksti univok që, për hir të prirjeve vetjake të shkrimtarit, çuditërisht bëhet mbartës i të jashtëzakonshmes. Po të ishte thjesht një realist i traditës, Agollit do t’i duhej të parapëlqente sidomos vijën e mesit, në kuptimin se çfarë është e besueshme në jetë, bëhet më e besueshme edhe në letërsi. Mirëpo Dritëroi kërkon dhe jep kuotat e skajshme, nevralgjiket, pikat e vlimit. Pa u shquar për kapriço të imagjinatës, ai dallohet për zgjedhjet kapriçoze që qëmton nga jeta. Ja përse, ndonëse të shkruara me qëllime univoke, romanet dhe tregimet e tij afrojnë me vepra që japin mundësi për lexime dhe interpretime të ndryshme, siç ndodh në formacionet e artit modern. Te Dritëroi parimi i veprës me fund të hapur të kujton Brehtin, veç nëse te Brehti gjendet i përpunuar në mënyrë të vetëdijshme, Dritëroi e ka instinktiv dhe spontan. Ndoshta prandaj edhe dikur, para viteve ’90, herë-herë ngjante sfidant. Ndoshta prandaj “Zhurma e erërave të dikurshme” jehon edhe sot. Ndoshta pikërisht intuita e artistit u ka dhënë jetë të gjatë edhe Zylos së famshëm e Mato Grudës me top.
Kishin kaluar disa ditë nga botimi i shkrimit, kur një ngjarje letrare bashkoi në grup disa shkrimtarë. Po bisedoja me Lazër Stanin, teksa përballë u shfaq Dritëroi dhe Lazri, i cili as ma kishte hapur më parë atë temë, ashtu me dellin për shakatë qesh e ngjesh, ia futi me top duke iu drejtuar mjeshtrit në çast:
“Hë, Dritëro, e pe si ta kishte hedhur Zijai?!”
Me atë përskuqjen që i vjen nga kapilarët më të thellë të shpirtit, herë si hir i pastër fisnik e herë si shtrëngim për vetëpërmbajtje, Dritëroi m’u afrua dhe tokëm duart. Pastaj e dëgjova të thoshte:
“Jo, Zijai ka të drejtë.”
2.
Një ditë, mbasi kisha pësuar një humbje të pakthyeshme në kompjuter (po shkruaja “Lëngata e hënës”), gjithë inat me vetveten nisa ecejaket nëpër dhomë.
Befas, u ndala para raftit të librave. I mërzitur siç isha, si për të gjetur diku ngushëllim, kërkova të kridhesha në lexime.
Zgjodha një nga kryeveprat e letërsisë botërore, pikërisht “Pallatin e Ëndrrave”.
Për çudi, ndryshe nga ç’mund të pritej (vëmendje e shpërqëndruar, lëçitje e cekët etj.), po ndihesha tepër luçid, çka ma shtonte sensin e depërtimit dhe të interpretimit paralel me rileximin.
E solli rasti që, kohë më pas, pimë një kafe me Kadarenë te “Pjaca”. Ishte në shoqërinë e Helenës e të Bujar Hudhrit. Në bisedë e sipër, i tregova përshtypjet e forta që teksti më la sërish. Por edhe shtova pastaj:
“Për mendimin tim, fundi nuk duhet të këputet ashtu, pra në shtëpinë e Qypërlinjve, ai ka nevojë për një pjesë më vete, vazhduese, pavarësisht se sa radhë mund të jetë ajo, mjaft që në mëngjes nëpunësi të kthehet përsëri në institucionin e tij shtetëror, në Pallatin e Ëndrrave. Ky roman, për vetë polivalencën e tij dhe faktin që i përket estetikës së fundit të hapur, do të më dukej me vend sikur, përkundrazi, nga ana kompozicionale të ishte i mbyllur, dhe të mbyllej tamam në pikën nga është nisur rrethi…”
Mbas pak, pa e ditur se në ç’kopshtije mendimesh kishte shëtitur, Ismaili nxori një copë letër dhe hodhi një shënim të shkurtër. E sapo ishte larguar:
“Ndoshta atë propozimin tënd”, nxitoi Bujari, presidenti i shtëpisë botuese “Onufri”. “Nuk ma merr mendja”, ia ktheva, “por kjo nuk ka rëndësi.”
“Atëherë çfarë paska rëndësi, pra?!”, pyeti paksa i habitur tjetri.
3.
Me këtë pyetje varur, po kaloj te Zejnulla Rrahmani, autori i “Sheshi i unazës”, vepër e botuar qysh në vitet ’70 në Prishtinë dhe e mirëpritur. Unë kam patur fatin të më binte në dorë herët dhe pikërisht botimin e plotë të Prishtinës kam në bibliotekën time.
Nuk e di me ç’rast, para nja tri-katër vjetësh, Zejnulla Rrahmani kishte ardhur në Tiranë bashkë me Sabri Hamitin, me gjasë për punë tekstesh shkollore, me ftesë të Ministrisë sonë të Arsimit.
Sidoqoftë, dua të them se sapo kisha lexuar romanin e tij të ri “Arbëdhetarët” dhe për të po flisnim. Bisedën e bënim më këmbë, teksa ecnim përgjatë shëtitores Dëshmorët e Kombit. Natyrisht, i shfaqa vlerësime për këtë roman enciklopedik, enciklopedik veçmas në informacionin nga historia, por edhe në stil, një libër i atillë që sikur të mblidhen dhjetë shkrimtarë bjerrakohës së bashku, dhjetë nga taborri i atyre që dinë vetëm të shajnë të tjerët e të mburrin vetveten, nuk arrijnë ta shkruajnë dot.
Pastaj, duke iu drejtuar me emrin e shkurtuar, thashë:
“Zenë, e sheh këtë rrugë me asfalt?”
E pasi heshta pak:
“Kësaj rruge edhe parmendën t’ia kalosh sipër, nuk e lëron dot.”
E mori me mend ku e kisha fjalën. Doja të thoja se masa ndaj intensives është tepër delikate, pasi letërsia artistike, sipas meje, ka nevojë që gjithashtu të jetë e shkrifët, çfarë e bën më të lexueshme.
4.
Siç ma merr mendja, nga Mehmet Kraja vetëm ndonjëri prej librave të fillimit mund të më ketë shpëtuar pa lexuar.
Çudi që nuk jemi hasur pikërisht qysh në fillim. Unë nga njëra anë – në Shkodër, dhe ai nga tjetra – në Krajë, vetëm Taraboshi, një mal më i madh se një kodër dhe një kodër më e vogël se një mal, na ka ndarë.
Si ndër shkrimtarët më të rëndësishëm të letrave tona, Mehmet Kraja ka pasur një rritje të vazhdueshme dhe ka botuar në vijueshmëri, herë romane, herë libra me tregime, përveç publicistikës. Proza e tij ka shpatull të gjerë dhe kaq aq dashni për shqipen, sa gjuha është ndër elementët më të fortë të autorit.
E kjo bëhet edhe më e domosdoshme për një shkrimtar, i cili tërësinë e veprës e ngre mbi strukturën e rrëfimit. Vini re qoftë rezultatin që arrin përshkrimi tek ai. Përshkrimi është thuajse viziv, i ngjashëm me pikturën. Këtë forcë e gjejmë edhe në romanin e fundit, botuar në Tiranë nga “Onufri” (nuk u ka rënë në sy, ë? sa pak lexohen shkrimtarët e mirë!), me titullin “Babai im e donte Adolfin”. E megjithatë, disi në mënyrë taksative, i kam kërkuar autorit që ta burgosë tri fjalë të stërpërdorura në librat e tij, domethënë, për tri vjet t’i heqë nga dëfteri. Cilat janë? Njëra është fjala “i bardhëllemë” që, nganjëherë ka dhe kuptimin i dalë boje. Por kjo nuk e ka zbërdhulur aspak miqësinë tonë.
5.
As që e vë në dyshim se, po t’u ketë ardhur rasti, e keni kapur prej kohësh një shkitje elegante të Borgesit. Duke shkruar për “Uliksin” e Xhojsit, të cilin e vlerëson si e gjithë bota, diku thotë kalimthi se, ç’është e vërteta, nuk e ka lexuar faqe për faqe.
Unë përmenda katër libra që i kam lexuar faqe për faqe, katër herë kam vlerësuar drejt, por ndoshta katër herë edhe mund të jem gabuar në objeksionet e mia. E megjithatë, prapë nuk ka rëndësi.
“Po atëherë çfarë qenka e rëndësishme?!”, sikur më përsëdytet me ngulm ajo pyetja, që rri varur.
E rëndësishme është të identifikosh shkrimtarët e klasit, me të cilët mund të bisedosh lirshëm, pa merakun se prishesh për një fjalë goje, madje i gatshëm të bësh edhe sherr për të shkuar drejt së vërtetës. Me këta kalorës të artit ke ajamë të takohesh, me ta flet me qejf, o Zot!
Sepse te mediokrit, pavarësisht nga sistemet, nuk ka hapësira për lirinë.
Prill, 2007