Eugenio Scalfari është themelues i njërës prej gazetave më të mëdha europiane, La Repubblica, ku ka qenë edhe editorialist, si dhe i revistës së njohur “L’Espresso”. Ai ka lindur më 6 prill 1924 në Civitavecchia, Itali. E filloi profesionin e gazetarit si bashkëpunëtor në “Mondo” të Pannunzio-s. Deputet në Parlamentin italian për disa vjet.
Sikur të jetë kohë e mirë apo e keqe e kam zakon të shëtits çdo pasdite rreth orës 5 nëpër kopshtet e Palais-Royal. E mbaj veten me politikë e me dashuri, e mbush me shije e me filozofi dhe e le mendjen të lirë për të ndjekur çdo mendim që i fëshfërin, i mençur apo i çmendur qoftë ai. Dhe mendja sillet si ata të rinjtë që vrapojnë pas çupave gjithë gaz, me fytyrë të qeshur, sy të mprehtë e hundëpërpjetë, duke u folur fjalë të bukura të gjithave, por pa iu vërsulur asnjërës prej tyre. E pra, mendimet e mia janë kurvat e mia.” Kështu fillon njëri prej dialogjeve më të bukura të Denis Diderot, “Nipi i Ramoit”, nëpërmjet kësaj hyrjeje mjaft fine dhe elegante ai shpalos qysh në batutat e parë stilin e një shkrimtari të madh dhe, brenda pak rreshtave, zbërthen atë që është kryesore te çdo filozof dhe çdo filozofi: natyrën e mendimit, madje edhe më shumë se kaq, mendimin që mendon për vetveten.
Mendja e Diderot është e çlirët, ndjek një rrjedhë që shpejt e braktis për të joshur një tjetër, ashtu siç bëjnë djemtë e rinj kur dalin për të gjuajtur vajza të hareshme nën portikët e Palais-Royal. Mendimet janë kurvat e mia: është një ndër ato sentenca, që nuk ishin hasur kurrë më përpara në gojën e një filozofi dhe mund të konsiderohet zanafilla e filozofisë iluministe.
Iluminizëm dhe Romantizëm
Këto katër fjalë janë sinteza e një pyetje të çmendur (dhe e një përgjigjeje): çfarë është mendja, çfarë është mendimi, kush është Uni që zotëron mendjen e josh mendimet dora-dorës, sa herë ata shfaqen, çfarë është ai vullnet që vendos të braktisë një mendim për të ndjekur një tjetër, kush është ai që imagjinon skenat në përgjithësi duke menduar njëkohësisht për mendimin dhe për mendjen e tij. Katër fjalë që përkufizojnë një ontologji të tërë e të plotësuar me një tjetër ontologji të mbushur plot skepticizëm, eksperimentalizma, pa asnjë mangësi, të ndarë plotësisht nga e kaluara, e refuzuar nga autoriteti e shenjtëria, duke i drejtuar ndjekësit drejt asaj që më pas do të quhet Iluminizëm: Montaigne, Spinoza, Descartes, Leibniz, Galileo, Newton; dhe shokët e udhëtimit: Locke, Hume, Voltaire, si dhe një tufë të tjerësh më të mëdhenj a më të vegjël. Pak nga pak, por thuajse në të njejtën kohë, do t’i takonte Kantit të merrte në duar trashëgiminë iluministe dhe ta ritransmetonte atë nën formën e mendimin kritik. Aty bën pjesë edhe Rousseau: m’u në sofrën e civilizimit iluminist dhe është ai që i hap plotësisht dyert drejt romanticizmit e njëkohësisht dialektikës midis arsyes dhe emocionit, duke hedhur bazat intelektuale të utopisë së çrregullt të jakobinizmit robespierist. Në aksionin politik e ideologjik të Robespierit dhe Saint-Just nuk ka frymëzim nga Diderot, as nga Voltaire dhe aq më pak nga Montesquieu.
Viktima të ideve
Condorcet, i fundmi i iluministëve, do të bjerë viktimë e Gjyqit revolucionar pas procesit të montuar kundër drejtuesve xhirondinë. Por a mund t’i atribuohet Rousseau-s atësia ideologjike e Terrorit? Po ndjekësve të jakobinistëve në Nëntëqindën europiane? Mund të konsiderohen përgjegjës filozofët, profetët e fetarët për gabimet dhe fajet e bëra nëpër aksionet politike? Mund të gjykohet Historia si një fajtor i përhershëm? Kush ecën në këtë rrugë është si ai që do të ngecë brenda një rrjeti të dendur, të endur në mënyrë të palodhshme nga ata mandatorë për të vrarë, duke filluar nga Abrahami, duke kaluar te Platoni e duke mbërritur te Luterim Lojola dhe Niçja. Por kjo nuk është historia e ideve, përkundrazi, është ajo e kasapëve që është një histori krejt tjetër. Duke vijuar në atë që kisha nisur, pra në rreshtat e mia rreth Iluminizmit, kam pyetur veten nëse do të ishte e vlefshme për shoqërinë e sotme apo do të ishte një temë tashmë e stërpërdorur dhe e tejkaluar. Kam pyetur veten nëse sot ka një tepri, për të mos thënë një mungesë racionaliteti. Dhe së fundi shtroja ekuacionin për të demistifikuar karkikaturën aq shumë të dizenjuar, e cila e tregon filozofinë e iluministëve si një lloj perandorie të arsyetimit abstrakt kundër konkretësisë së jetës, të emocioneve, të ndjenjave. Këto pyetje e shumë të tjera që më lindnin, më shtynë t’i hyja për diskutim çështjes se çfarë mund të ishte vërtetë Iluminizmi, por po të shihej në rrafshin e një sistemi mendimi apo si një lëvizje kulturore e politike historikisht e përcaktuar.
Sigurisht, nuk mëtoj të nxjerr një mendim përfundimtar rreth një teme, që vazhdimisht ka treguar forcë dhe aktualitet, as nuk mëtoj t’u jap rrugë hamendësimeve të shumta. Mirëpo do të përpiqem të qartësoj disa pika që më duken të rëndësishme, pavarësisht se shumë çështje do të vazhdojnë të mbeten të hapura e do të ketë edhe shumë refleksione të tjera.
Relativizmi absolut
Do t’ia filloj me bërthamën e filozofisë së iluministëve, që ka të bëjë më Absoluten relative dhe me të gjitha format e saj filozofike, fetare e politike. Kam lexuar shumë prej paraardhësve të Iluminizmit, duke ia filluar për së pari me Montaigne-in, ndonëse ka edhe shumë të tjerë përpara tij, qysh në shek. IV para Krishtit, siç janë skeptikët Pirrone dhe Timone. Faktikisht ka një bazë skepticizmi në mendimin e “philosophes”, i cili nuk është edhe aq i dukshëm në përfaqësuesit më me zë të tyre, duke i ruajtur ata deri edhe prej paraqitjes së një të vërtete në sipërfaqe të padiskutueshme, siç është relativizmi që ka në vetvete filozofia e tyre, e parë prej këtyre përfaqësuesve si një mjet për të çarë nëpër errësirë, si një fener i vogël që rrezikon te fiket jo vetëm për shkak të intolerancës së kundërshtarëve dhe arbitraritetit të pushtetit fetar e politik, por edhe nga opinioni publik, prej tabuve të konsoliduara nëpër kohëra e, së fundi, prej vetë mënyrës së tyre të dijes eksperimantale, duke i besuar ndjenjave e arsyeve, të cilat më të ndërgjegjshmit prej tyre i konsideronin si një shqisë të gjashtë, si një efloreshencë cerebrale që pësonte ndryshime gjatë zhvillimit të organit dhe këtë proces qysh në zanafillë e vëzhgonte nga përtej, larg të qenurit instrument perfekt në gjendje për të zbuluar menjëherë rregullat fluide që qeverisnin universin, natyrën e veprimeve të gjallesave. Kush i përshkruan “philosophes” si mbartësit e një mosbesimi arrogant, që përpiqet ta kthejë botën kah natyralizmi materialistik e mekanik dhe drejt një besimi të drejtuar nga Dea Arësye, domethënë që gjithçka është e shpjegueshme duke fshirë çdo hije misteri nga çdo gjë që ndodh, ka kuptuar shumë pak nga kjo rrymë mendimtarësh, e cila jo rastësisht nuk i dha jetë kurrë ndonjë sistemi filozofik, por shumë kohë pas lindjes u shtye drejt një udhëtimi eksplorues, ku pjesa më e rëndësishme ishte ajo e të udhëtuarit drejt një të reje më shumë se të re dhe jo drejt së resë në vetvete. Me të vetmet përjashtime, për hir të së vërtetës jo dhe aq shumë të rëndësishme, të La Mettrie dhe Holbach, përfaqësuesit më të mëdhenj të iluministëve u mjaftuan me hartimin e një Enciklopedie dhe nëpërmjet shkrimeve të tyre filozofike, artistike, politike, nuk menduan për ndonjë sistem të mbyllur, por për një punë voluminoze e të hapur për kontribute të mëpastajme apo për zhvillime të tjera. Dhe nuk folën kurrë me një zë të vetëm, përkundrazi, secili prej tyre identifikohej te vetvetja, shpesh duke kundërshtuar ashpër shokët e udhëtimit, ndërsa herë të tjera duke kundërshtuar edhe vetveten, duke vënë në dyshim vazhdimësinë e vetë veprës së tyre.
Keqkuptimet në kohë
Për fat të keq, disa studiues të mëdhenj të kohës së sotme i referohen versioneve të thjeshta a të supozuara, sipas të cilëve iluministët francezë janë adhurues të Dea-s Arësye në kundërpozicion më kulturën empirike të liberalëve anglosaksonë e amerikanë. Ky kundërpozicionim skolastik është pjesë e një “dobësie” historike, e cila gjithashtu nuk ka asnjë bazë historike; fakti është se idetë e Locke puqeshin në mes të rrugës me ato të Voltaire-it, Hume-i ishte një pikë referimi për bashkëpunëtorët e Enciklopedisë, etërit themelues të demokracisë amerikane u formësuan me idetë e “philosophes”. Një muaj para se Voltaire-i të vdiste, Benjamin Franklin shkon në Paris për ta takuar. Për këtë takim, vetë Voltaire-i thotë: “Franklin kishte me vete një nip të tij dhe më kërkoi ta bekoja. Ia dhashë bekimin duke i vendosur dorën mbi krye e duke i thënë “God and Liberty”. Më pas e përsërita në frëngjisht “Dieu e Liberté”. Bashkë me ne ishin mbi njëzetë vetë dhe të gjithë i përsëritën ato fjalë.” Të nesërmen, i gjithë Parisi mësoi për atë takim të jashtëzakonshëm dhe entuziazmi u dyfishua.
Rikthehemi sërish në esencën filozifike të Iluminizmit. Përfundimet metodologjike të Descartes-it janë të qarta, por korrigjimi që Diderot bëri mbi mendimin kartezian ka një rëndësi themelore. Descartes e kish krijuar të gjithë ontologjinë e tij të ekzistencës midis “res cogitans” dhe “res extensa” apo thënë më ndryshe, midis shpirtit mendimtar dhe trupit; i kishte dhënë “res cogitans” një ekzistencë të pavarur nga trupat dhe brenda këtij dualizmi kishte rifituar atë metafizikë, të cilën “cogito, ergo sum” dukej se e kishte tejkaluar prej kohësh. Por Diderot e kundërshton që në zanafillë dualizmin kartezian dhe e transformon “res cogitans” në një funksion të “res extensa”. Nga njëra anë, i rikthehet Espinozës te “natura naturans”, natyra që rikrijon vetveten deri në pafundësi dhe në forma gjithnjë të ndryshme; nga ana tjetër, përkon me Niçen dhe me rivlerësimin e trupit të bërë prej autorit të Zarathustrës. Raporti Diderot – Niçe ka qenë pak i studiuar deri këtu dhe kjo pjesë është një boshllëk jo pak i rëndësishëm për studimet niçeane; i njëjti fill që shkon nga Spinoza te Niçja duket sikur nuk është vërejtur aq sa duhe,t ndoshta edhe sepse është ngatërruar nëpër honet e panteizmit.
Përfaqësimi, e Vërteta, Vullneti
Por është edhe një tjetër anë e Iluminizmit që përbën një element thelbësor të modernitetit të sotëm, dhe kjo është tema e përfaqësimit, e së vërtetës dhe e vullnetit, e ndërhyrjeve të tyre të ndërsjellta. Moderniteti mund të përkufizohet në shumë mënyra dhe mund të këtë atribute të pafundme, por kush kërkon të mbërrijë në thelbin e këtij përkufizimi, besoj se do t’i identifikonte marrëdhëniet rretheqark nesh si veprime, që ndërthurin brenda tyre njëkohësisht aktivitetin njohës, aktivitetin estetik, aktivitetin praktik dhe moral.
Pas “philosophes” kjo do të bëhej temë kryesore për Kant-in, Schelling-un, Feuerbach-un, Schopenhauer-in, Giacomo Leopardi-n. E natyrisht edhe për Friedrich Nietzsche-n.
Një fakt për t’u marrë në konsideratë: madhështia filozofike e Leopardit, siç e theksojnë mjaft studiues të ditëve të sotme, vazhdon të injorohet dhe konsiderohet gjithnjë vetëm si shtojcë e poetikës së tij. Ky është një gabim. Leopardi ka qenë një mendimtar shumë i madh, përpara se të ishte një poet po kaq i madh. Pjesët e Zibaldones, ku flet për raportet midis të së vërtetës, iluzionit, aksionit, vdekjes, asgjësë, konfigurojnë një mendim të një thellësie shumë të madhe. Nuk e di nëse e njohu Schopenhauer-i kur shkruajti Botën si vullnet dhe përfaqësim, disa vjet më vonë, as nëse e njohu Nietzsche kur shkruajti Gjenealogjinë e moralit, apo Zarathustrën etj; por është e sigurt se nukli filozofik leopardian përbën njërën prej hallkave kryesore të mendimit modern dhe ka një prejardhje iluministe tepër të dukshme. Me këtë rast, dua të tërheq vëmendjen drejt poemës volteriane për tërmetin e Lisbonës dhe për konstatimin e të keqes absolute, si një çështje të pashpjegueshme që shkon përtej çdo metafizike.
Mund të flasim edhe për shumë tema të tjera që kanë të bëjnë me filozofinë e iluministëve, për Iluminizmin si lëvizje kulturore e politike. Mirëpo, arritur deri këtu, gjërat flasin vetë dhe nuk i referohemi vetëm ndikimit të aksionit shpërthyes që Iluminizmi pati në kalimin historik nga “Ancien Régime” drejt konstitucionalizmit, në ndarjen e pushteteve, në sistemin përfaqësues, te të drejtat e njeriut, te barazia juridike dhe të drejtat qytetare. I referohem shtytjes së fuqishme, me të cilën kjo rrymë mendimi vazhdoi të ushqejë luftrat që kanë vijuar deri në ditët e sotme kundër regjimeve totalitare, absolutizmit dhe shumë rikthimeve tragjike drejt “utopisë revolucionare”, për të cilën flet me vërejtje ndonjë studiues sot.
Përktheu Dardan MITROVICA